مقايسۀ تطبيقي مشي ‌زاهدانه در تصوف بصره و شام در دو قرن نخست هجري

بصره و شام به‌عنوان دو پايگاه اموي در دو قرن نخست هجري نقش بسزايي در رشد و ترويج انديشه‌هاي زاهدانه و آموزه‌هاي صوفيانه در جهان اسلام داشته‌اند. بنابراين بررسي ابعاد مشي ‌زاهدانه در اين دو شهر در بُعد فردي و اجتماعي و تبيين اشتراكات و اختلافات اين دو شهر در اين زمينه، مسئلۀ اين پژوهش قرار گرفت. با استمداد از روش مقايسۀ تطبيقي به دست آمد كه با وجود اهتمام زياد زاهدان اين دو شهر به عبادت و ترك دنيا، بصريان رويكرد متعادل‌تري نسبت به شاميان داشته و زهد آن‌ها بيشتر در مسير ارزش‌هاي اخلاقي بوده‌ است، درحالي‌كه در سرزمين شام زاهدان در اطالۀ نماز و كثرت روزه و تلاوت پيوستۀ قرآن مي‌كوشيدند. در طبقۀ تابعان زاهدان بصري بيشتر از ترك دنيا و بي‌توجهي به آن، توجه به كسب حلال و استفادۀ شايسته از نعمت‌هاي دنيوي وجود داشته است و فقط در ميان برخي شاگردان حسن بصري گونه‌هايي از زهد افراطي ديده مي‌شود درحالي‌كه اكثر زاهدان شامي به بهرۀ حداقل از نعمت دنيا و سرانۀ حكومتي اكتفا مي‌كردند. در بُعد اجتماعي نوعي از انفعال، تساهل و انزواطلبي در برخورد با مسائل سياسي، اجتماعي و برخورد با حاكمان در بصره ديده مي‌شود، درحالي‌كه زاهدان شامي علاوه بر نشر دانش و حديث و تعاليم دين، تصدي امور، قضاوت و فرماندهي سپاه را نيز بر عهده گرفته و گفتمان اصلاحي، اعتراضي و پويا در نقد انحرافات بني‌اميه را به‌منظور اصلاح و عمل كردن آن‌ها به سيرۀ پيامبر(ص) و صحابه دنبال كرده‌اند.