تربيت مورخ يا تربيت معلم: اعزام دانشجويان رشته‌ تاريخ و جغرافيا به اروپا (1312–1307خ)؛ انگيزه‌ها، سازوكارها و نتايج

اعزام دانشجويان به اروپا كه پس از جنگ‌هاي ايران و روس با هدف نوسازي و جبران عقب‌ماندگي آغاز شده بود در دوره‌ قاجار تداوم يافت، به گونه‌اي كه طبق مستندات قريب به هزار دانشجو در اين عصر به اروپا گسيل شدند. بخشي از انگيزه‌ كارگزاران براي اعزام دانشجو بازسازي و تحول نظام آموزشي بود. در دهه‌ اول عصر پهلوي نيز با تصويب قانون اعزام دانشجو در دوره‌ ششم مجلس شوراي ملي، موج جديدي از اعزام در سال‌هاي 1307-1312خ ايجاد شد. براساس شواهد در عصر قاجار در «رشته‌ تاريخ» هيچ دانشجويي اعزام نشد. اما در دورۀ پهلوي در ميان نخستين دانشجويان اعزامي نام رشته‌ تاريخ نيز به چشم مي‌خورد. البته موج جديد اعزام دانشجو در اين رشته به پرورش مورخ يا تحول پژوهش‌هاي تاريخي منجر نشد. براي تبيين اين پديدار در مقاله‌ پيش ‌رو، پس از بررسي اجمالي روند اعزام دانشجو به طور عام و اعزام دانشجويان رشته‌ تاريخ به طور خاص، براساس منابع و اسناد، سازوكارهاي اعزام دانشجويان در اين رشته، افراد اعزامي و رهاورد اعزام‌شدگان مطالعه شده است. براي فهم مسئلۀ تبديل نشدن دانشجويان اعزامي رشته‌ تاريخ به مورخان حرفه‌اي به چند متغير اصلي توجه شده است: انگيزه‌ها و اهداف طراحان و كارگزاران اين سياست، انتظارات و خواست حكومت از دانش‌آموختگان مبني بر به كارگيري آنها در موقعيت‌ها و سمت هاي دلخواه و متناسب با فرايند نوسازي، نظام آموزشي فرانسه به عنوان مقصد 75% دانشجويان اعزامي و شكاف آموزش و پژوهش در اين كشور در دهه‌هايي كه دانشجويان ايراني به آنجا اعزام شدند.