تأملي بر مفهوم عقل در تمدن اسلامي با تاكيد بر ديدگاه محمد بن زكرياي رازي (313-251 هـ.ق)

عقل و خرد به عنوان بزرگ‌ترين موهبت الهي، به صورت كلّي بر همه ي فعاليت‌هاي حياتي انسان چون فهميدن، دانستن و همچنين داوري‌هاي اخلاقي نظارت دارد. همچنين از جمله عواملي است كه نه تنها انسان را قادر به ايجاد ساختارهاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي عقلاني مي‌كند، بلكه به كمك آن مي‌توان با ايجاد قوانين كارآمد، نظم و عدالت اجتماعي را برقرار كرد. كثرت تأكيدات اسلام بر مقوله عقل در قالب آيات، روايات و نيز سيره عملي پيشوايان دين پرده از اهميت عقل و نيز تفكر و عمل عقلاني در اسلام بر مي دارد. نظر به اين مهم، متفكران متعدد مسلمان از زواياي مختلف به مقوله عقل پرداختند كه از جمله آنها محمد بن زكرياي رازي دانشمند برجسته سده سوم و اوايل چهارم هجري است. تأمل در بحث عقل از منظر زكرياي رازي پرسش‌هاي بنياديني را فرا روي پژوهشگر قرار مي‌دهد از جمله با عنايت به جايگاه عقلانيت در اسلام، راهكار رازي براي فايده مندي و تحقق عملي آن در پيشيرد تمدن اسلامي چيست؟ رويكرد رازي به انواع صورتبندي هاي عقل و در نهايت كاركرد و جايگاه آنها در شناخت و معرفت چيست؟ اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي به بررسي موضوع پرداخته و يافته‌هاي آن حاكي از كوشش زكريا رازي براي اشاعه و كاربست صورت بندي هاي عقل استدلالي، عقلانيت انتقادي و عقل خود بنياد در تمدن اسلامي بود. مبارزه با جريان‌هاي عقل ستيزي كه در مواردي تحت عنوان زهد و كناره گيري يا بي توجهي به دنيا از عقلانيت اسلام فاصله گرفته بودند، از ديگر اقدامات بسيار مهم او به حساب مي‌آيد.