ادراك و انگيزشِ عقل عملي در انديشه صدرايي؛ تأملي بر ديدگاه صدرا

عقل به مثابه منبعي از منابع معرفت به دو قسم نظري و عملي منقسم مي شود؛ وجود عقل نظري و نقشي كه در ادراك كليات ايفا مي كند، مورد پذيرش همگان است، اما وجود استقلالي عقل عملي (مستقل از عقل نظري) و نيز مدرِك بودنش مسئله اي چالش برانگيز و اختلافي است. فيلسوفان در اين زمينه به دو گروه تقسيم مي شوند: برخي منكر وجود عقل عمليِ مستقل از عقل نظري گشته و گروهي قائل به آن شده و به اثباتش مبادرت ورزيده اند. در ميان دسته دوم نيز جماعتي منكر كاركرد ادراكي عقل عملي گشته و در مقابل، طائفه اي قول به مدرِك جزئي بودن آن را اختيار كرده اند. ملاصدرا در آثارش با تكيه بر دو ملاك (انفكاك و افعال وجودي متناقض)، وجود عقل عملي را مستقل از عقل نظري دانسته و با اِسناد مفاهيمي چون «استنباط»، «فكر»، «تروّي»، «حدس»، «الهام»، «اعتقاد» و «حكم» كه ملازم ادراك هستند، ادراك جزئي را براي عقل عملي اثبات مي كند. از برخي عبارات وي كاركرد انگيزشي نيز فهم مي شود. ما در اين نوشتار ضمن ارائه صورت بندي نويني از نظريه صدرا به مناقشه صغروي (و نه كبروي) در دو ملاك مذكور پرداخته و با عنايت به اينكه همه انواع ادراك جزئي، قواي مناسب به خود (مانند حاسه، متخيله و متوهمه) را دارند، با به كارگيري روش توصيفي- تحليلي به اين نتيجه رهنمون شده ايم كه عقل عملي وجودي مستقل از عقل نظري ندارد و بالتبع كاركرد ادراكي و انگيزشي نيز براي آن متصور نيست.