جلال‌الدين بلخي بيرون از بازي جبر و اختيار

مثنوي را چنان خوانده‌اند كه گويي مولوي قائل به جبر يا اختيار بوده يا ميان اين دو تردّد داشته است. اينجا با تفسيري تازه آشكار مي‌سازيم كه وي چگونه از هر دوي اين‌ها دوري مي‌جويد. سخنانِ وي در اين باره آنجا استوار و ايجابي است كه خواسته باشد بر رخنه‌هاي يك طرف (گاه جبر و گاه اختيار) انگشت بگذارد و آن طرف را پس بزند؛ و اين به معناي تأييد يا استوار ساختنِ طرفِ مقابل نيست. مولوي جبريون و اختياريون را كارگرانِ مناقشه‌اي بي‌پايان مي‌داند، مناقشه‌اي كه مقدّرِ عزتِ حق تعالي است تا رازي مگوي را پوشيده بدارد. ما تا توانستيم كوشيديم كه سراسر مثنوي را بكاويم و همة ابيات متناسب را در يك بافتارِ پيوسته معنا كنيم، نه آنكه بيت يا ابياتي را برگزيده و آن را بيرون و گسسته از جريانِ كليِ متن تفسير كرده باشيم. پس اساس كار ما متن خود مثنوي بوده، گرچه به آثار شارحان نيز اشاراتي داشته‌ايم تا بلكه تازگي و تفاوتِ خوانش ما با ديگر خوانش‌ها معلوم‌تر شود؛ خوانشي كه مولوي را به‌راستي - و نه به تعارف - بر راهي مي‌داند كه جداي از راه متكلمان و فيلسوفان بوده است.