هم ساني يا دگرساني دو اهرم عشق در غزليات مولانا و سعدي

يافتن نقاط اشتراك و اختلاف بين عاشق و معشوق (دو اهرم عشق) ‌‌در ديوان شاعران مختلف به شناخت بيشتر جهان‌بيني و معيارهاي زيباشناسانه ‌آن‌ها كمك مي‌كند. در اين مقاله با روش تحليل مقايسه اي و با استفاده از ابزار كتابخانه اي، ويژگي هاي گوناگون عاشق و معشوق در پنجاه غزل از سعدي و پنجاه غزل از مولانا استخراج شده است. بر اساس آن، گونه‌هاي مختلف معاشيق دسته‌بندي و در آخر اشتراكات و اختلافات نگاه دو شاعر بررسي شده ‌است. يافته‌ها در پي اثبات يا ردِ علمي برخي از فرضيه‌هايي است كه پيشتر وجود داشته‌اند؛ فرضياتي چون دست‌نيافتني بودن معشوق سعدي، شخصي‌تر بودن عشق در غزليات او، ثابت قدم‌تر بودن مولانا در استغراق اثبات شده است؛ همچنين اين نكته كه جمال، شرط اوليه عاشقي سعدي اما براي مولانا نتيجه عشق است و ويژگي‌‌هاي عاشق و معشوق در غزليات متفاوت (عاشقانه/عارفانه) يك شاعر به هم شبيه تر هستند تا گونه مشابهش در غزل شاعر ديگر. اين يافته‌ها كه ريشه در آراي عرفاني مولانا و جمال‌شناسي سعدي دارد بر تفاوت بنيادي جهان‌بيني دو شاعر صحه مي‌گذارد. از ديگر تفاوت‌ها مي‌توان به اختلاف موضعشان در برابر هردو نوع عشق حقيقي و مجازي، چگونگي توصيف معشوق، ميزان قدرت عاشق در موقعيت عاشقانه و احساسات او اشاره كرد.