بررسي برخي ويژگي‌هاي خاك و عوامل فيزيوگرافي موثر در استقرار گونه انحصاري كلاجوك (Platychaete aucheri (Boiss.) Boiss.) در استان هرمزگان

سابقه و هدف: كلاجوك با نام علمي Platychaete aucheri (Boiss.) Boiss. گياهي بوته‌اي از تيره كاسني (Asteraceae) از گونه‌هاي انحصاري و مهم مرتعي جنوب ايران است كه در استان‌هاي فارس، كرمان، بوشهر و هرمزگان پراكنش دارد. اين گونه به دليل سازگاري با محيط گرم و خشك جنوب، شكل رويشي بوته‌اي مقاوم به چراي دام، جذابيت در پرورش زنبور عسل، كاربردهاي دارويي در طب سنتي و  نقش با ارزشي كه در كنترل فرسايش آبي و بادي دارد، گونه‌اي چند منظوره است كه مي توان در طرح‌هاي مقابله با بيابان‌زايي و احياي مراتع قشلاقي نواحي جنوب كشور از آن استفاده كرد. مواد و روش‌ها: نمونه‌‌برداري از پوشش گياهي به روش تصادفي- سيستماتيك در داخل پلات‌‌هاي مستقر در امتداد ترانسكت‌‌هاي خطي انجام شد. در مجموع 90 پلات براي سه منطقه بستك، سيرمند و گنو (رويشگاه‌هاي اصلي گونه) بكار برده شد. عوامل توپوگرافي مثل ارتفاع از سطح دريا، درصد شيب زمين، جهت جغرافيايي براي هر پلات مشخص گرديد. در هر يك از واحدهاي اكولوژيكي، پارامترهايي نظير فراواني، تعداد پايه‌ها و درصد پوشش تاجي هر يك از گونه‌هاي واقع در داخل پلات‌‌ها اندازه‌‌گيري شد. همچنين در داخل هر پلات پارامترهايي مثل درصد خاك لخت، درصد لاشبرگ و درصد سنگ و سنگريزه نيز برآورد گرديد. توليد علوفه گونه كلاجوك به روش قطع و توزين در داخل پلات‌ها انجام شد. از هر يك از پلات‌ها، يك نمونه خاك با سه تكرار (نمونه مركب) تا عمق 60 سانتي‌متري خاك برداشت و خصوصيات فيزيكي و شيميايي آن‌ها اندازه‌گيري شد. در اين پژوهش به مطالعه نيازهاي اكولوژيك اين گونه با تأكيد بر تعيين عوامل ‌‌اكولوژيك مؤثر بر تغييرات پوشش‌‌گياهي و بررسي پاسخ آن به تغييرات عوامل اكولوژيكي، با استفاده از روش آناليز تطبيقي‌‌متعارفي (CCA؛ Canonical Correspondence Analysis) و مدل‌‌ جمعي تعميم‌‌يافته (GAM؛ Generalized Additive Models) در استان هرمزگان انجام و تجزيه و تحليل داده‌‌ها با استفاده از نرم‌‌افزارهاي SPSS17 و CANOC4.5 انجام شد. بدين‌منظور سه منطقه بستك، سيرمند و گنو كه از رويشگاه‌هاي اصلي گونه بودند انتخاب و نمونه‌‌برداري از پوشش‌‌گياهي به روش سيستماتيك- تصادفي انجام شد. نتايج: تجزيه و تحليل پارامترهاي خاك مناطق نشان داد كه تمام پارامترها به جز فراواني و اسيديته خاك در سطح 5 درصد اختلاف معني‌دار دارند. بافت خاك در منطقه بستك لومي و شني‌لومي، در منطقه سيرمند شني‌لومي و در منطقه گنو شني‌رسي‌لومي بود. بيشترين درصد پوشش‌‌تاجي كل، توليد علوفه، تعداد پايه، درصد لاشبرگ، درصد پوشش تاجي، ارتفاع هر پايه، مقدار آهك و شن خاك در منطقه سيرمند بود. بيشترين درصد خاك بدون پوشش، هدايت الكتريكي، درصد اشباع و سيلت خاك نيز در منطقه بستك بود. الگوي پاسخ كلاجوك در امتداد شيب درصد شن و آهك، از مدل افزايشي پيروي كرد و با افزايش مقادير مذكور، فراواني و درصد پوشش ‌‌گياهي آن نيز بيشتر شد. برعكس، پاسخ اين گونه در امتداد شيب درصد سيلت و شيب زمين، از مدل كاهشي پيروي كرد و با افزايش مقدار اين عوامل، فراواني و درصد پوشش‌‌گياهي كاهش يافت. الگوي پاسخ گونه در امتداد شيب هدايت ‌‌الكتريكي، از مدل زنگوله اي پيروي كرد و حد بهينه رشد آن براي اين عامل، 25 دسي‌زيمنس بر متر بود. همچنين عكس‌‌العمل اين گياه به ارتفاع از سطح دريا و رطوبت اشباع خاك، از مدل دو نمايي پيروي كرد. اين مدل، نشان‌‌دهنده وجود يك محدوديت رقابتي در طول شيب محيطي است. نتيجه‌گيري: نتايج اين بررسي نشان داد كه درصد فراواني و درصد پوشش ‌‌گياه كلاجوك، با افزايش شيب درصد شن و آهك و كاهش شيب درصد سيلت و شيب زمين بيشتر شد. حد بهينه رشد گياه براي عامل شيب هدايت‌‌الكتريكي، 25 دسي‌زيمنس بر متر بود. همچنين عكس‌‌العمل اين گياه به ارتفاع از سطح دريا و رطوبت اشباع خاك، از مدل دو نمايي پيروي كرد. بررسي پاسخ گونه كلاجوك در امتداد شيب عوامل توپوگرافي و خاك، اطلاعات ارزشمندي براي تعيين نيازهاي اكولوژيكي اين گونه‌‌ ارائه داد كه مي‌‌تواند در مديريت پوشش‌‌گياهي و عمليات اصلاح مراتع در مناطق مشابه، مورد توجه قرار گيرد.