اثر گراديان شيب بر پوشش گياهي، تركيب گونه‌اي و توليد گياهان دارويي (مطالعه موردي: مراتع روم شهرستان قاين)

سابقه و هدف: به منظور حفاظت بيشتر از زيست بوم هاي مرتعي، قبل از اقدام به بهره برداري از گياهان دارويي و صنعتي، مي بايست شايستگي مرتع از اين لحاظ بررسي شود. تركيب و توليد گياهي و شيب دامنه از جمله مولفه هاي تعيين كننده شايستگي مرتع براي بهره برداري از گياهان دارويي هستند. بدين منظور در چهار رويشگاه گياهان دارويي (Achillea santolinoides، Ziziphora tenuior، Sclerorhachis leptoclada و Hymenocrater calycinus) و سه طبقه شيب (كمتر از 30 درصد، 60-30 درصد و بيشتر از 60 درصد) تركيب گياهي، ارزش اهميت نسبي (IVI) و توليد بررسي شد. مواد و روش‌‌ها: ابتدا پس از بازديدهاي ميداني و مشاهده حضور گونه هاي دارويي به عنوان گونه غالب مراتع حوزه روم شهرستان قاين، اقدام به شناسايي رويشگاه هاي گياهي شد. در رويشگاه هاي علفي از اندازه پلات 1 متر مربعي و در رويشگاه هاي بوته اي از اندازه پلات 2 متر مربعي استفاده شد. نمونه برداري به روش كاملا تصادفي انجام شد. پس از اندازه گيري شيب در كليه نقاط نمونه برداري، عامل شيب در سه سطح كمتر از 30 درصد، 30 تا 60 درصد و بيشتر از 60 درصد مورد تجزيه و تحليل آماري قرار گرفت. در طول گراديان شيب، خصوصيات ساختاري پوشش گياهي شامل تراكم، فراواني، وفور و غلبه گونه اي اندازه گيري و بر اساس آن، شاخص ارزش اهميت نسبي گونه اي (IVI) تعيين شد. به منظور مقايسه توليد كل گياهان دارويي در بين شيب هاي مختلف، از آزمون تجزيه واريانس (ANOVA) و مقايسه ميانگين هاي دانكن استفاده شد. همچنين به منظور گروه بندي رويشگاه ها بر اساس تركيب گونه اي، از آناليز خوشه اي استفاده شد. توزيع وفور گونه اي با استفاده از مدل هاي سري هندسي، عصاي شكسته، لوگ نرمال، Zipf و Mandelbrot بررسي شد و برازش داده ها با هر كدام از مدل هاي فوق انجام شد، از معيار اطلاعاتي آكائيك (AIC ) جهت سنجش نيكويي برازش استفاده شد. كليه تجزيه و تحليل هاي آماري توسط نرم افزار R انجام شد. نتايج: ليست فلورستيك منطقه مورد مطالعه نشان داد كه در كل، 47 گونه گياهي متعلق به 15 تيره گياهي شناسايي شد. كه از اين بين، 31 گونه علفي، 8 گونه بوته اي، 7 گونه گراس و 1 گونه درختچه اي مشاهده شد. از بين گونه هاي مشاهده شده، به ترتيب گياهان دارويي و صنعتي 66 درصد، گياهان علوفه اي مرتعي 23 درصد وگياهان مهاجم و خاردار 11 درصد را شامل مي شوند. گياهان دارويي اكثرا متعلق به چهار تيره Compositae، Apiaceae، Lamiaceae و Brassicaceae هستند. نتايج نشان داد كه Ziziphora tenuior و Achillea santolinoides بيشترين تراكم و Artemisia aucheri  و Sclerorhachis leptoclada  بيشترين درصد پوشش را دارند. گياهان دارويي و صنعتي كمترين سهم را در تركيب گياهي شيب هاي كم و بيشترين سهم را در رويشگاه هاي واقع در شيب هاي متوسط و زياد دارند. منحني رتبه-وفور نشان داد كه توزيع وفور گونه اي (SAD) كل منطقه مورد مطالعه از مدل Mandelbrot و لوگ نرمال تبعيت مي كند كه نشان دهنده جامعه باثبات و پايدار است. نتايج نشان داد كه با افزايش شيب، توليد گياهان دارويي كاهش پيدا مي كند. گونه هاي دارويي Achillea santolinoides و Ziziphora tenuior واقع در شيب هاي كمتر از 30 درصد، بيشترين توليد و اهميت نسبي را دارد و از نظر اين دو فاكتور، شايستگي لازم جهت بهره برداري را دارد. نتيجه‌‌گيري: نتايج بيانگر اين است كه اگر چه با افزايش شيب، سهم نسبي گياهان دارويي در منطقه افزايش مي يابد، اما به لحاظ دو فاكتور تركيب گياهي و توليد، شيب هاي بالاي 60 درصد شايستگي لازم براي بهره برداري از گياهان دارويي را ندارند. هر چند در تحقيق حاضر، به طور مستقيم، تمامي عوامل موثر بر شايستگي مرتع مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما اهميت مفهومي چون IVI در مطالعات شايستگي مرتع و تاثير شيب بر برخي از پارمترهاي پوشش گياهي بررسي شد و نتايج نشان داد كه در شيب هاي متوسط و زياد، توليد گياهان دارويي كاهش يافت، از اين رو، با افزايش شيب، شايستگي مرتع براي گياهان دارويي و صنعتي نيز كاهش پيدا مي كند.