مطالعۀ تطبيقي تكتونيكِ چوب در معماري و صنايع‌دستي اسلامي ايران با تأكيد بر اصفهان (10- 13 ق/16- 19 م)

تا اواخر دورۀ قاجار فن و هنر در معماري و صنايع‌دستي به هم مرتبط بودند؛ و پيوستگي و هماهنگي ميان آن‌ها مشهود بود. اين تعامل و هماهنگي ميان فن و هنر در تاريخ معماري غرب با مفهوم تكتونيك بيان شده است. مفهومي كه نظريه‌پردازان آن را «تعامل صورت فني و صورت هنري» در بستر فرهنگ تاريخي تعريف نموده‌اند. اين انسجام و انديشۀ كلان در معماري و صنايع‌دستي به‌تدريج با ورود مصالح و روش‌هاي ساخت جديد از اواخر دورۀ قاجار فراموش گرديد و ساخت هنرمندانه و تكتونيكي در بناها به علت عدم شناخت اصول و قاعده‌هاي تكتونيكي تحليل ر‌فت و معماريِ ايران با بحران مواجه شد. سوال اصلي پژوهش، چگونگي ارتباط صورِ فني و هنري تكتونيكِ چوب در معماري و صنايع‌دستي ايران اسلامي در سده‌هاي 10 تا 13 هجري قمري و شباهت‌ها و اشتراكات آن‌ها با هدف شناخت قواعد تكتونيكي معماري اسلامي ايران است. پژوهش‌هايي كه در شناخت صور فني و هنري تكتونيك در معماري و صنايع‌دستي ايران شده بسيار محدود است. بدين‌جهت در اين مقاله به منظور شناخت تكتونيكِ چوب بر اساس پارادايم معرفت‌شناسي تفسيرگرا، استدلال تطبيقي، و تحليل محتواي كيفي با جهت‌گيري تبييني و بر اساس نظريۀ گاتفريد زمپر به مطالعۀ ويژگي‌هاي مشترك تكتونيكِ چوب در سه سطحِ كلانِ معماري (كلِ بنا)، اجزاي معماري (ستون، لبۀ بام، و در و پنجرۀ چوبي) و صنايع‌دستي (منبر، قلمدان، كمانچه، تمبك، رحل، آينه، و جعبه‌هاي چوبي) در سده‌هاي 10 تا 13 هجري قمري پرداخته ‌شده است. مطالعۀ تطبيقي ويژگي‌هاي تكتونيكي چوب در صنايع‌دستي و معماري در دورۀ اشاره شده آشكار مي‌كند كه ميان صورت فني (صورت كلي و مفصل‌بندي) و صورت هنري در صنايع‌دستي و معماري اشتراكاتي مهم وجود دارد. اشتراكاتِ تكتونيكيِ كه گويايِ ويژگي‌هاي ساخت فني و هنري در معماري اسلامي ايران است و نشان‌‌ مي‌دهد در معماري ايران نحوۀ آغاز و اتمام بنا، مفصل‌بندي سطوح و سطوح تزئيني از لحاظ ساختار شكلي تحت قاعده‌هاي تكتونيكي صورت مي‌گيرد. مواجهۀ فرم و فضا (اتصال به زمين و آسمان)، مفصل‌بندي (اتصالات غير‌هم‌جنس، كام و زبانه، اتصال كشويي، اتصال كنج فتيله، باريكۀ اتصال و اتصال با سطوح كاو) اصول فني تكتونيكي و قاعدۀ پوشش سطوح (سطوح موزائيكي، حاشيۀ كمربندي، كنده‌كاري، و سطوح منفي) اصولي هنري هستند كه بيانگر فرهنگ ساخت مشترك در معماري و صنايع‌دستي است. فرهنگ ساختي كه در فرهنگ‌هاي مشابه نمودهاي مشابهي داشته است و فنون ساخت مشابهي در مصالح مختلف به‌كاررفته است.