برآورد اجزاء واريانس و وراثت پذيري عملكرد و اجزاي عملكرد دانه در ارقام تجاري كنجد در سطوح مختلف آبياري و قارچ هاي ميكوريزا

مقدمه و هدف: يكي از روش هايي كه در سال هاي اخير براي مقابله با كم آبي و تنش هاي خشكي در بسياري از گياهان مورد استفاده قرار گرفته، استفاده از قارچ هاي هم زيست ريشه (ميكوريز) است. مطالعات بوم شناسي و فيزيولوژيكي اثبات كرده، اغلب همزيستي ميكوريزي باعث جذب بهتر آب و عناصر غذايي از خاك مي شود. به دليل اهميت دانه هاي روغني و بويژه كنجد، مطالعه ارقام تجاري از نظر اجزاي واريانس ژنتيكي، فنوتيپي و وراثت پذيري صفات مهم مي باشد. كنجد به دليل داشتن روغن زياد (52-42 درصد) و كيفيت مناسب آن (كلسترول پايين و وجود برخي آنتي اكسيدان ها) نقش مهمي در سلامت انسان دارد و از طرفي گياهي متحمل به كم آبي و تنش خشكي است. در حال حاضر تنش خشكي مهمترين عامل در كاهش عملكرد در مناطق خشك و نيمه خشك مي باشد. وراثت پذيري بالا براي يك صفت نشان مي دهد كه بخش عمده اي از واريانس فنوتيپي به دليل واريانس ژنتيكي است، در حالي كه در وراثت پذيري پايين، عوامل ژنتيكي سهم كمتري در تنوع فتوتيپي دارند. هدف از اين مطالعه برآورد مولفه هاي واريانس و وراثت پذيري عملكرد دانه و صفات مربوطه در هشت رقم تجاري كنجد در شرايط مختلف آبياري بود.مواد و روش ها: به منظور بررسي تنوع ژنتيكي و وراثت پذيري عملكرد و اجزاء عملكرد دانه در كنجد تحت شرايط مختلف، تعداد هشت رقم تجاري در در سه آزمايش جداگانه به صورت آزمايش فاكتوريل- اسپليت پلات در قالب طرح بلوك هاي كامل تصادفي با سه تكرار در مزرعه تحقيقاتي ايستگاه ساعتلوي اروميه در سال زراعي 94-1395 و 95-1396 مورد بررسي قرار گرفتند. كرت هاي اصلي شامل تركيب سه سطح مختلف آبياري (آبياري نرمال: آبياري بعد از 70 ميلي متر تبخير و تعرق گياه يا ETc، تنش ملايم: آبياري بعد از 90 ميلي متر ETc و تنش شديد: آبياري بعد از 110 ميلي متر ETc) و سه سطح تلقيح با قارچ ميكوريزا Glomus mosseae، Glomus intraradices و عدم تلقيح بودند. كرت هاي فرعي در برگيرنده ارقام تجاري كنجد بود. يافته ها: نتايج تجزيه واريانس نشان داد تاثير محيط، ژنوتيپ و اثر متقابل محيط × ژنوتيپ روي بيشتر صفات مورد مطالعه معني دار بود. در رژيم هاي آبياري مطلوب، تنش ملايم و شديد خشكي در شرايط تلقيح و عدم تلقيح با ميكوريزا، بيشترين واريانس ژنتيكي به ترتيب در صفات عملكرد بيولوژيك، تعداد دانه در مترمربع و عملكرد دانه مشاهده شد. بيشترين وراثت پذيري در شرايط آبياري مطلوب و بدون تلقيح با ميكوريزا در صفات عملكرد دانه و تعداد دانه در كپسول؛ در شرايط آبياري مطلوب و تلقيح با ميكوريز در صفات عملكرد دانه و وزن هزار دانه؛ در شرايط تنش ملايم خشكي و بدون تلقيح با ميكوريزا در صفات عملكرد دانه، وزن هزار دانه و تعداد دانه در كپسول؛ در شرايط تنش ملايم خشكي و تلقيح با ميكوريزا گلوموس موسه آ در صفات وزن هزار دانه و تعداد دانه در كپسول؛ در شرايط تنش ملايم خشكي و تلقيح با ميكوريزا گلوموس اينتراديسز در صفات عملكرد دانه، وزن هزار دانه و تعداد دانه در كپسول؛ در شرايط تنش شديد خشكي و بدون تلقيح با ميكوريزا در صفات قطر ساقه و وزن هزار دانه؛ در شرايط تنش شديد خشكي و تلقيح با ميكوريزا گلوموس موسه آ در صفات قطر ساقه، تعداد دانه در كپسول و تعداد دانه در مترمربع و در شرايط تنش شديد خشكي و تلقيح با ميكوريزا گلوموس اينتراديسز در صفات قطر ساقه، تعداد دانه در مترمربع و وزن هزار دانه مشاهده شد. عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك و اجزاي عملكرد دانه در هر سه شرايط مختلف آبياري، سود ژنتيكي و پيشرفت ژنتيكي بالايي داشتند.نتيجه گيري: از بين اجزاي عملكرد دانه با توجه به اينكه وراثت پذيري تعداد دانه در كپسول و وزن هزار دانه در هر سه شرايط مختلف آبياري در مقايسه با تعداد كپسول در هر بوته بيشتر است انتخاب از طريق تعداد دانه در كپسول و وزن هزار دانه به منظور افزايش عملكرد دانه كارآيي بيشتري خواهد داشت. بنابراين ارقام تجاري كنجد (داراب 2 و داراب 14) كه تعداد دانه در كپسول و وزن هزار دانه بيشتري دارند را مي توان جهت توليد ارقامي با عملكرد دانه بالا در برنامه هاي به نژادي بهره برداري نمود.