چيستي زمان در فلسفه هيوم و حكمت متعاليه

اگرچه هيوم به‌دليل انتقاداتي كه بر علّيت و برهان‌هاي قياسي وارد كرد، آوازه بسياري در فلسفه دارد، اما ديدگاه‌هاي او درباره وجود و چيستي زمان، كمتر مورد دقت‌هاي فلسفي قرار گرفته است. مفسران فلسفه هيوم، در فهم معنايي كه وي براي زمان قائل بود، هم‌داستان نيستند. اينكه آيا زمان، تصوري انتزاعي مشتق از توالي همه اقسام ادراكات است يا حالتي است كه در اشياي واقعي به‌نحو متوالي خاصي پديدار مي‌شود. اما در حكمت متعاليه صدرا، مسئله زمان، با همه پيچيدگي ذاتي‌اي كه دارد، با مباني فلسفي او همراه است و سيري تشكيكي را پيموده است. گرچه فهم هستي زمان با فهم معناي حركت پيوندي عميق دارد؛ اما در نظر نهايي ملاصدرا، زمان، حقيقت وجود سيّال و شأني از شئون علت اولي است. اين مقاله با روش توصيفي- تحليلي درپي آن است كه ضمن بررسي آراي مفسران هيوم درباره چيستي زمان، به اين نتيجه دست يابد كه زمان چه به حالت موجود در اشيا معنا شود و چه مفهومي انتزاعي، با معنايي خاص در حكمت متعاليه نيز قابل پذيرش است؛ گرچه وضوحي كه زمان در فلسفه صدرا مي‌يابد، در فلسفه هيوم يافت نمي‌شود.