بازشناسي هويّت يك رسالۀ كلامي: إنقاذُ البَشَر مِنَ الجَبرِ و القَدَر

اين مقاله به بررسي رساله‌اي كلامي مي‌پردازد كه به‌غلط به شَريف مرتضي (د: 436 ه‍.ق/ 1044 م) دانشمند امامي، نسبت داده شده است. رسالۀ مزبور پرسش از فاعليّت انسان را در نسبت با تقدير الهي و جبر به بحث مي‌گذارد و از ديدگاههايي دفاع مي‌كند كه تا اندازۀ زيادي مشابه نظرگاههاي شناخته‌شدۀ سيّد‌ مرتضي است. با اين وصف، رساله، خصائصي نيز دارد كه با كُلّيّت دستگاه كلامي شريف مرتضي ناسازگار است. افزون بر اين، پرسشها و ملاحظاتي سبك‌شناختي و كتاب‌شناختي نيز در باب اين رساله قابل طرح است كه در مجموع، دليل موجّهي بر ضدّ اَصالت و صحّت انتساب اثر به شريف مرتضي بشمار مي‌آيد. با اين همه، و با وجود اينكه رسالۀ يادشده بارها در جهان اسلام به‌چاپ رسيده است، هيچ كس متذكّر اين انتساب غلط نشده است. اين رساله، به معناي دقيق كلمه، تصوير غلطي از بسياري از ديدگاههاي شريف مرتضي ارائه مي‌كند و گاه، اركان اصلي نظام كلامي او را متزلزل مي‌نمايد. نويسندۀ رساله، مفاهيم اخلاقي را، پيش از استدلالهاي عقلي، بر بنياد احكام و نصوص ديني بنا مي‌نهد، همو بر اَخبار آحاد اعتماد مي‌كند، مرجعيّت اصحاب پيامبر [ص] را مي‌پذيرد، و اسماء و صفات خداوند را از وحي برمي‌گيرد. چُنين ديدگاههايي، كه آشكارا برخِلاف نظرگاههاي سيّد‌ مرتضي است، روي‌هم‌رفته، تا حدّ زيادي به نظريّات غير اماميان نزديك‌تر است و به‌آساني مي‌تواند متعلّق به نويسنده‌اي معتزلي باشد.