گونه‏ هاي بازگشت به گذشته در روايات قرآني و كاركردهاي هنري آن ها

توالي حوادث و سير زماني آن‌ها در قرآن، سيري يكنواخت ندارد؛ بلكه زمان گذشته، حال و آينده با هم تلفيق شده است و گاه در برخي سوره‌ها چند بار تغيير مي‌يابد. اين تمهيد به‌دلايلي مثل كاركردهاي تعليمي، عبرت‌آموزي، پاسخ‏گويي به پرسش‌ها و ابهامات، بيان احكام اخلاقي و ديني بسامد فراواني دارد. در اين مقاله، با روش توصيفي ـ تحليلي، مبحث «ترتيب» در «زمان دستوريِ» روايت‏هاي قرآني و انواع بازگشت به گذشته و كاركردهاي بلاغي و هنري آن بررسي شده است. بازگشت به گذشته در روايت‏هاي قرآن براساس ميزان زماني بازگشت، به دو دسته گسترۀ بلند و كوتاه تقسيم مي‌شود كه در نوع نخست، برابر با زمان كوتاه زندگي عادي است و در نوع دوم، فراتر از زندگي شخص و مربوط به آفرينش و خلقت است. اين عنصر از نظر تناسب ساختاري با «اكنونِ» روايت يا وصف، در دو حوزه هم‌بافت و دگربافت قرار مي‌گيرد. در هم‌بافت، ضمن روايت يك داستان، به حوادث پيشين اشاره مي‌شود؛ اما تكميل‌كننده همان داستان است. در حوزه دگربافت، گاه در سوره‌هاي غيرروايي و حتي روايي، حوادثي وصف مي‌شود كه جزو اكنون روايت نبوده، خود روايت مستقلي است. جهش بازگشت از مبدأ زماني نيز در سه حالت آينده به گذشته، گذشته به گذشته و حال به گذشته شكل‏ گرفته ‌است. گستره وسيع زمان، علاوه بر بخشيدن كيفيت ادبي و گستردگي محتوايي و دوري از يكنواختي، عامل مهمي در درك تناسب ميان گزاره‌ها و آيات و ايجاد حالت تعليق و جاذبۀ هنري در داستان‏هاي قرآني است.