تركيب ماده و صورت از نظر مشاء؛ اتحادي يا انضمامي؟

مشهور است در مقابل حكمت متعاليه كه قائل به تركيب اتحادي ماده و صورت است مشائيان، قائل به تركيب انضمامي اين دو هستند. شهرت انتساب اين نظر به مشائيان به حدي است كه هيچ‌كس شكي در قائل بودن آنان به تركيب انضمامي ندارد، درحالي‌كه تحقيق در اين مسئله نشان مي‌دهد كه امر به اين وضوح نيست و با چنين جزم و يقيني نمي‌توان به مشائيان چنين نسبتي داد. مسئله تركيب اتحادي و انضمامي از ابداعات صدرالدين دشتكي در قرن نهم هجري است و پيش از آن مطرح نبوده است بنابراين در كتب ابن ‌سينا و فارابي و بهمنيار و ديگر مشائيان پيش از دشتكي مطرح نبوده و آن‌ها در اين مسئله بحثي نداشته‌اند اما بسياري از حكماي هم‌زمان با صدرالدين دشتكي و پس از او كه اكثراً مشائي بوده‌اند همچون ميرداماد و فياض لاهيجي در اين مسئله با دشتكي مخالفت كرده‌اند. اگر اين مسئله را بر مشائيان پيش از دشتكي عرضه كنيم در كلمات آنان، هم به نفع تركيب اتحادي و هم انضمامي مي‌توان شواهدي يافت بنابراين نمي‌توان يكي از اين دو را به آنان نسبت داد و تنها شايد با تسامح بتوان اتباع مشائيان را قائل به تركيب انضمامي دانست.