معرفت تاريخي در عصر تدوين طرح‌واره‌اي نظري در بازانديشيِ انتقاديِ تاريخ‌نگاريِ اسلامي

بازنمايي وقايع تاريخي در ميراث تاريخ نگاري اسلامي، مبتني بر نظامي پيشيني از مسائل، مفاهيم و مفروضاتي است كه از دل كشمكش هاي گفتماني جامعه اسلامي برآمده است. بازتوليد اين نظام پيشيني در اذهان انديشه وران مسلمان، مانع از پويايي تفكر تاريخي و ارائه خوانشِ تاريخي همساز با دشواره هاي جامعه اسلامي مي شود. با عنايت به اين امر، ارائه رهيافتي جهت گسست معرفتي از اين نظام پيشينيِ مسائل، مفاهيم و انگاره ها، شرط هرگونه پويايي در تاريخ پژوهي انديشه وران مسلمان است. با عطف نظر بدين مهم است كه مقاله پيش رو، طرح واره اي نظري در بازانديشيِ انتقاديِ تاريخ نگاري اسلامي را صورت بندي نموده است. روش صورت بندي اين طرح واره نظري، پاسخ به سه پرسش پيرامون: چشم انداز، برهه تاريخي و مدل نظري ِبازانديشيِ مزبور است. بر اساس اين طرح واره نظري، بايد «جامعه شناسي معرفت» را چشم اندازي مناسب در بازانديشي تاريخ نگاري اسلامي انگاشت؛ زيرا جامعه‌شناسي معرفت با پذيرش «تعين وجودي معرفت»، روح تاريخيت را بر تراث اسلامي مي دمد. از سوي ديگر، تداوم و تصلبِ مسائل، مفاهيم و انگاره‌هاي عصر تدوين در غالب گزارش هاي تاريخي، ما را بدين نكته رهنمون مي كند كه بايد نقش بحران‌هاي «عصر تدوين» در صورت‌بندي نظريه‌هاي شناخت را موضوع بازانديشي انتقادي قرار داد. «جامعه شناسي معرفتِ مانهايم» نيز مدل نظري است كه با بازشناسي نسبت چالش‌هاي عصر تدوين با صورت‌بندي نظريه‌هاي شناخت در اين برهه تاريخي، به بازانديشي انتقادي تاريخ نگاري اسلامي رهنمون مي‌شود؛ زيرا هم تبيين بسنده اي از كشمكش هايِ گفتمانيِ عصرِ تدوينِ ارائه مي دهد و هم با تجويزِ بررسي هاي درزماني و هم‌زماني، فهمي روشمند و عميق از انگاره هاي حاكم بر تاريخ نگاري اسلامي فراهم مي آورد.