از حكمت مدني تا حكمت تمدني: چشم‌اندازي به فلسفه‌ي دين بر مبناي وجود ترابطي انسان

انسان، دين و حكمت، سه حقيقت در تعامل اند؛ لذا نحوۀ پاسخ به دو پرسش انسان شناسانۀ «چرايي (فلسفه) هبوط انسان در دار كثرت» و «نحوۀ وجود انسان در نسبت با كثرات پيراموني اش»، در نحوۀ دين شناسي و شكل گيري يك دستگاه حِكمي، بازتاب مي يابد و «دست يابي به چشم اندازي نوين در فلسفه‌ي دين و حكمت» به عنوان يك هدف معرفتي؛ از خلال پاسخ به پرسش هاي فوق و با بهره مندي از ظرفيت هاي حكمت متعاليه و بر اساس روش قياسي- برهاني قابل تحقق خواهد بود. حكمت متعاليه، نحوۀ وجود موجودات را «وجود ربطي (فقر محض در نسبت با مبدأ)» معرفي مي كند، لكن با تبيين «نقش كثرت عرضي در حركت جوهري»، مي توان از نحوه‌اي پيوند وجودي ميان موجودات متكثر سخن گفت و نحوه‌ي وجودي به نام «وجود ترابطي» را تبيين نمود. انسان نيز كه در دار كثرت هبوط يافته، علاوه بر وجود ربطي، وجود ترابطي دارد. «تمدن» به عنوان موضوعي انسان بنيان، متأثر از اين نحوۀ وجود- وجود ترابطي -؛ قابليت تبيين فلسفي مي يابد و بر همين مبنا مي توان از نوعي حكمت به‌نام حكمت تمدني سخن گفت و آن را «استكمال متقابل نفوس انساني و موجودات دار طبيعت در سايۀ تمدن الهي و به واسطۀ انتقاش نفس آدمي به نظم عقلي عالم و تشبه به باري تعالي» تعريف كرد. هم‌نشيني حكمت تمدني با بحث قرآني استخلاف، چشم انداز نويني از فلسفه‌ي دين را رقم مي زند كه در آن غايت «دين»، برپايي تمدن الهي معرفي مي شود.