رباط سپنج، مطالعۀ تطبيقي و تدقيق دورۀ تاريخي

رباط سپنج در شمال شرق شهرستان شاهرود از جمله بناهاي تاريخي ارزشمند با تزيينات فاخر آجركاري در قرون ميانۀ هجري است كه در عمدۀ منابع تحقيقي از آن به‌عنوان بنايي ايلخاني ياد شده است. بررسي دقيق‌تر تاريخچۀ اثر و تطبيق تزيينات آن با تعدادي از كاروان‌سراها و ديگر بناهاي قرون ميانۀ هجري اين گمان را مطرح مي‌كند كه اثر به دوران پيش از حملۀ مغول تعلق دارد. با وجود اين، تشخيص قدمت آن تا حدودي دشوار است زيرا بخش‌هاي زيادي از بناي اصلي تخريب شده و تنها قسمت ورودي و حصار پيرامون در شكل اوليه باقي مانده است. در واقع گرچه فرم اصلي پلان بنا به‌شكل حياط مركزي قابل تشخيص است، ساخت خانه‌هاي روستايي در محل ميانسرا، در دوران متأخر، پلان را تا حد زيادي مخدوش كرده است. اين پژوهش با هدف تعيين قدمت رباط سپنج انجام گرفته است و اين پرسش اصلي را مطرح مي‌سازد: آيا رباط سپنج را مي‌توان با توجه به شواهد موجود و بررسي‌هاي تاريخي‌ـ تطبيقي، اثري متعلق به پيش از حملۀ مغول تلقي كرد؟ شيوۀ انجام پژوهش پيش رو، به‌رغم محدوديت‌هاي موجود در بررسي ميداني (خاصه كاوش و پي‌گردي)، با تمركز بر سه بخش اصلي انجام گرفت: نخست بازشناسي اثر در منابع تاريخي و پژوهش‌هاي پيشين؛ دوم بررسي تزيينات بنا و تطبيق آن با نمونه‌هاي مشابه از ابنيۀ هم‌دوره. سوم بررسي تطبيقي شواهد موجود از پلان و ورودي بنا با نمونه‌هاي شاخص و شناخته‌شده از كاروان‌سراهاي هم‌دوره (مشخصاً سلجوقي و ايلخاني). در نهايت اين پژوهش نشان مي‌دهد با وجود آنكه اكثر منابع تحقيقي حكم به ايلخاني بودن رباط سپنج دارند، تعلق بنا به دوران پيش از حملۀ مغول محرز است و نزديك‌ترين دورۀ تاريخي قابل حدس، اواخر عصر سلجوقي است.