بررسي وضعيت ساختار- هيدرومورفولوژي رودخانه تجن براساس روش طبقه بندي كيفيت ساختاري رودخانه آلمان (LAWA-OS)

مقدمه و هدف: در سراسر جهان، آب هاي سطحي به طور چشم گير در مقابل اثرات فعاليت هاي مختلف انساني آسيب پذير بوده، به طوري كه سيستم پايدار رودخانه ها و زيستگاه جانوري و گياهي به خطر افتاده و مواردي چون كاربري اراضي و وضعيت كيفي آب تغيير كرده است. خصوصيات ساختاري-هيدرومورفولوژي از اهميت فراواني در وضعيت اكولوژيكي رودخانه ها برخوردار بوده، به طوري كه بررسي وضعيت آن ها به عنوان يكي از مولفه هاي اساسي در مديريت پايدار حوزه رودخانه و باز زنده سازي شرايط رودخانه به شمار مي رود. در اروپا هم زمان با معرفي دستورالعمل چارچوب آب، وضعيت آب هاي سطحي بسيار مورد توجه قرار گرفته و نياز ضروري به يك سيستم پايش دقيق، به عنوان گام اوليه در جهت رسيدن به حداقل وضعيت اكولوژيكي خوب، مطرح گرديد. مرور پژوهش ها نشان دهنده تمركز مطالعات روي وضعيت مورفولوژي رودخانه ها در ايران بوده، ليكن ارزيابي وضعيت هيدرومورفولوژي رودخانه ها چندان مورد بررسي قرار نگرفته است. از اين رو، در مقاله حاضر به بررسي وضعيت ساختار- هيدرومورفولوژي 12 كيلومتر از رودخانه تجن با استفاده از روش طبقه بندي كيفيت ساختاري رودخانه آلمان پرداخته شد. مواد و روش ها: تمركز اصلي روش طبقه بندي كيفيت ساختاري رودخانه، شناسايي فشارهاي مورفولوژي ناشي از مداخلات انساني، به منظور تعيين اقدامات مناسب براي برقراري مجدد شرايط طبيعي و تقريباً طبيعي در چارچوب سيستم ارزيابي و نظارت است. اين روش به طبقه‌بندي شرايط كنوني ساختار- هيدرومورفولوژي رودخانه مبتني بر يك سيستم امتيازدهي در چهار مرحله جمع آوري داده، تعيين بازه و سنجش از راه دور، بازديد ميداني و ارزيابي شرايط بر اساس امتيازدهي به 25 پارامتر منفرد مي پردازد. لذا، رودخانه به بازه هاي 100 متري تقسيم و در دو مرحله سنجش از راه دور با استفاده از نقشه هاي توپوگرافي، خاك، پوشش گياهي و كاربري اراضي حوزه، مدل رقومي ارتفاعي منطقه، تصوير ماهواره اي سال 1398 متعلق به لندست 8 و بازديد ميداني از فروردين تا خرداد ماه 1398 با توجه به پارامترهاي منفرد روش فوق ارزيابي شد. يافته‌ها: نتايج ارزيابي نشان داد كه 44 درصد بازه ها، در طبقه كيفي 4-آشكارا تغيير يافته قرار داشته است. درحالي كه، بازه اي بدون تغييرات (كاملاً طبيعي) مشاهده نشده، اما 4 درصد از بازه ها كاملاً تغيير يافته ارزيابي شد. به علاوه، درصد توزيع هر طبقه كيفيت ساختاري پارامترهاي منفرد و اصلي محاسبه و نتايج نشان داد كه پوشش كناره رودخانه در محدوده مورد مطالعه در مقايسه با ديگر پارامترها وضعيت مناسبي ندارد. به منظور بررسي دقيق تر، درصد فراواني طبقه هاي كيفيت ساختاري براي به طور مجزا در سه زير منطقه قبل از شهر ساري (BS)، محدوده شهر ساري (SS) و بعد از شهر ساري (AS) نيز بررسي و نشان داد كه وضعيت بخش شهري رودخانه تجن به وضوح تا كاملاً تغييريافته كه در اثر ايجاد تغييراتي مانند تغيير بستر و عرض كانال منجر به تغيير مواد بستر، ايجاد حفاظت از كناره بتني در بيش از دو كيلومتر از رودخانه و احداث سازه هايي مانند سد لاستيكي و كف بند بدون درنظر گرفتن پلكان ماهي به خصوص در محدوده پارك ملل مي باشد. نتيجه گيري: در روش طبقه بندي كيفيت ساختاري رودخانه آلمان، شرايط جغرافيايي بر روي واحدهاي چشم انداز و تيپ رودخانه هاي تعريف شده، فرم دره رودخانه، مواد بستر و پوشش گياهي تاثيرگذار بوده كه تاحدود زيادي با شرايط جغرافيايي شمال ايران و به خصوص رودخانه تجن (داراي سه واحد چشم انداز كوهستاني، دشت و ساحلي) مطابقت دارد. هم چنين، درصد توزيع هر طبقه كيفيت ساختاري دو پارامتر منفرد 5-2 پوشش كناره رودخانه با 49% و 5-3 پوشش كناره ويژه با 67%، سهم بالايي از طبقه 7-كاملاً تغيير يافته را به خود اختصاص داده كه نقش پارامترهاي تنزل دهنده براي رودخانه تجن در بازه مورد مطالعه را داشته كه به عنوان هدف اوليه در برنامه ريزي اقدامات باز زنده سازي رودخانه تجن شناسايي گرديد.