تحليل موانع مشاركت مردمي در طرح‌‌هاي آبخيزداري حوضه نينه‌رود استان قزوين

مقدمه و هدف: مشاركت مردم در طرح‌‌هاي توسعه آبخيز عامل مهمي در موفقيت و يا شكست آنهاست. براين‌اساس در هر حوضه آبخيز براي اتخاذ تدابيري در راستاي رفع موانع مشاركتي مردم، شناسايي عوامل مؤثر بر ضعف مشاركت مردمي ضروري است. از مهم‌ترين اقداماتي كه مي‌توان در راستاي رفع موانع مشاركت جوامع محلي در طرح‌هاي آبخيزداري به انجام رساند، شناسايي، دسته‌بندي و رتبه‌بندي عواملي است كه باعث ضعف مشاركت آنها در اين طرح‌ها مي‌شود. هدف اصلي اين تحقيق، شناسايي و اولويت‌بندي عوامل مؤثر بر ضعف مشاركت جوامع روستايي در طرح‌هاي آبخيزداري (انواع عمليات بيولوژيك، مكانيكي، بيومكانيكي و مديريتي) حوضه نينه‌رود در استان قزوين است. همچنين مقايسه‌‌اي نيز بين ديدگاه كارشناسان و جوامع محلي درباره ميزان اهميت اين عوامل انجام شد. مواد و روش‌‌ها: حوزه آبخيز نينه‌رود با مساحت 12336 هكتار در 30 كيلومتري شمال شرق قزوين واقع شده است. مطالعات تفصيلي-اجرايي اين حوضه در سال 1386 به تصويب كميته فني اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان قزوين رسيده و طي سال‌‌هاي 1389 تا 1396 انواع طرح‌‌هاي بيولوژيك، مكانيكي، بيومكانيكي و مديريتي در آن اجرا شده است. شناسايي عوامل موثر بر ضعف مشاركت مردمي در طرح‌‌هاي آبخيزداري حوضه نينه‌‌رود بر اساس پرسش از كارشناسان و مراجعه به منطقه و مصاحبه حضوري با ساكنان و بهره‌برداران منطقه و نيز مطالعات كتابخانه‌‌اي انجام شد. در تحقيق حاضر اين عوامل به چهار شاخص اصلي مديريتي، اقتصادي، اجتماعي و آموزشي - ترويجي طبقه‌‌بندي شدند كه دربردارنده 18 زيرشاخص شناسايي‌‌شده است. در اين پژوهش ابزار اندازه‌گيري و جمع‌آوري داده‌ها پرسش‌نامه بود و بر اين اساس دو نوع پرسش‌‌نامه مقايسات زوجي و طيف ليكرت طراحي و روايي آنها توسط گروه خبرگان تاييد شد. براي اطلاع از ديدگاه جوامع محلي درباره ميزان اهميت اين عوامل، از بين 1323 سرپرست خانوار موجود در حوضه، مطابق با فرمول كوكران تعداد 298 نمونه انتخاب و پرسش‌‌نامه‌‌ها تكميل شد. همچنين براي اطلاع از ديدگاه كارشناسان پرسش‌‌نامه‌‌ها توسط 19 كارشناس خبره تكميل شد. پايايي پرسش‌‌نامه‌‌ها توسط آزمون آلفي كرونباخ مورد بررسي قرار گرفت. در ادامه شاخص‌ها و زيرشاخص‌‌هاي مؤثر بر ضعف مشاركت مردمي در طرح‌‌هاي آبخيزداري به ترتيب با استفاده از فرايند تحليل سلسله‌مراتبي فازي و آزمون فريدمن اولويت‌بندي شدند. يافته‌ها: نتايج نشان داد كه از ديدگاه هر دو گروه خبرگان و مردم شاخص‌هاي مديريتي و اقتصادي از اهميت بيشتري نسبت به شاخص‌هاي اجتماعي و آموزشي-ترويجي در آبخيز نينه‌رود برخوردارند. نتايج همچنين بيان‌‌گر اختلاف نظر دو ديدگاه درباره ميزان اهميت بعضي از زيرشاخص ها بود. از ديدگاه كارشناسان زيرشاخص‌هاي عدم تخصيص كامل اعتبارات اجرايي در زمان مقرر و اختلافات محلي و قومي با ميانگين رتبه به ترتيب 13/72 و 7/03، بيشينه و كمينه اهميت را دارند درحالي‌كه آبخيزنشينان زيرشاخص‌هاي عدم تطابق طرح‌هاي پيشنهادي با نيازهاي مردم و عدم تخصيص كامل اعتبارات اجرايي در زمان مقرر را با ميانگين رتبه به ترتيب 14/96 و 3/98 به عنوان زيرشاخص‌هاي داراي بيشترين و كمترين اهميت معرفي نموده‌اند. همچنين از ديدگاه هر دو گروه سه زيرشاخص شامل عدم طراحي طرح‌هاي چندمنظوره، تمركز قدرت تصميم‌گيري در مركز و عدم به‌كارگيري نيروي محلي در اجراي طرح‌ها (اشتغال‌زايي)، ازجمله مهم‌‌ترين زيرشاخص‌‌هاي مؤثر بر ضعف مشاركت مردم در طرح‌‌هاي آبخيزداري حوضه نينه‌رود مي‌باشند. نتيجه گيري: بطوركلي نتايج اين تحقيق نشان داد كه ديدگاه كارشناسان و مردم محلي درباره بعضي از موانع مشاركت مردمي يكسان ولي در مواردي داراي اختلافات فاحشي است. بنابراين پيشنهاد مي‌‌شود براي همگرايي ديدگاه‌‌هاي اين دو گروه، تصميم‌‌گيري در خصوص طرح‌‌هاي آبخيزداري بصورت گروهي و با حضور جوامع محلي در سرلوحه برنامه كارشناسان و طراحان طرح‌‌هاي آبخيزداري قرار گيرد.