پهنه‌بندي و پايش خشكسالي هواشناسي در مناطق خشك بياباني با استفاده از شاخص‌هاي SPI، SIAP و PN (مطالعه موردي: دشت زاهدان)

مقدمه و هدف: پديده خشك‌سالي يكي از مخرب‌ترين رويدادهاي آب و هوايي است كه سالانه موجب وارد آمدن خسارات زيادي به جوامع انساني مي‌گردد. بنابراين شاخص‌هاي خشك‌سالي مي‌توانند بيان‌كننده حدود طبيعي خشكسالي‌ها باشند. بدين صورت كه امكان ارزيابي در مقياس‌هاي مختلف زماني و مكاني را براي ما ممكن مي‌سازند. در همين راستا، در پژوهش حاضر به پهنه‌بندي و پايش خشكسالي هواشناسي در مناطق خشك بياباني با استفاده از شاخص‌هاي (SPI، SIAP و PN )  در دشت زاهدان پرداخته شد. مواد و روش‌ها: در اين پژوهش، مجموعه داده‌هاي بارش روزانه ايستگاه‌هاي داير در محدوده مورد مطالعه جمع‌آوري شد. با توجه به تراكم پايين ايستگاه‌ها و محدوديت شديد دسترسي به داده در مناطق خشك، تعداد پنج ايستگاه (تصفيه‌خانه، فبي، قطارخنجك، پوده‌چاه و هواشناسي زاهدان) طي دوره آماري مشترك 30 ساله (1987-2016) مناسب ارزيابي گرديدند. ايستگاه هاي منتخب طي دوره آماري منتخب، داراي سري هاي زماني كامل و فاقد نواقص آماري بودند. پس از اطمينان از كيفيت داده‌ها با بكارگيري آزمون‌هاي همگني، تصادفي و داده پرت، اقدام به استخراج شاخص‌هاي SPI، SIAP و PN مقياس زماني سالانه با استفاده از نرم‌افزار DIP شد و همچنين به منظور پهنه‌بندي شاخص‌هاي ارزيابي شده از روش درون يابي عكس فاصله در محيط Arc GIS استفاده شد. يافته‌ها: با محاسبه ضريب تغييرات سال به سال طول دوره آماربرداري (1987-2016)، كمترين مقدار ضريب تغييرات 88/7 و بيشترين مقدار 208/8 مشخص شد كه دشت زاهدان داراي بارندگي نامنظم و با تغييرپذيري بالا همراه است كه اين امر نشان‌دهنده احتمال وقوع خشك‌سالي در منطقه مي‌باشد. در ادامه، با بررسي سه نمايه SPI، SIAP و PN مشخص شد كه شرايط دشت زاهدان براساس شاخص‌هاي SPI 24 سال نرمال، SIAP 25 سال نرمال و PN 25 سال خشك‌سالي ضعيف بوده است. همچنين براساس هر سه نمايه شديدترين خشك سالي‌ هواشناسي بوقوع پيوسته در دشت زاهدان طي مربوط به سال‌ 2003 بوده است كه مقادير هر يك از اين شاخص ها براي سال 2003 به ترتيب 1/49-، 1/16- و 25/32 مي باشد و براساس نمايه SPI طي 24 سال از طول دوره آماري شرايط نرمال، نمايه SIAP 25 سال شرايط نرمال و طبق نمايه PN دشت زاهدان با 6 سال ترسالي، 12 سال نرمال و 5 سال از خشك‌سالي ضعيف برخوردار بوده است. حد آستانه خشك سالي براي سه شاخص  SPI 1-، SIAP 0/25- و PN 80 مي باشد. علاوه‌براين، پايش تغييرات مكاني سه نمايه SPI، SIAP و PN نشان داد كه طي دوره آماري مورد مطالعه، نيمه‌شمالي دشت زاهدان بيشتر تحت تأثير خشك‌سالي قرار گرفته است. براساس نقشه هاي پهنه بندي خشكسالي هواشناسي دشت زاهدان مشخص شد كه بر پايه نمايه SPI در سال‌هاي 2004-1999 محدوده شمال شرقي، نمايه SIAP طي سال‌هاي 1989-1987 و 1998-2006 بخش‌هاي شمال و شمال شرقي و براساس نمايه PN طي سال‌هاي 2005-2003 قسمت‌هاي جنوب و غرب دشت زاهدان پتانسيل بيشتري از نظر تداوم، فراواني و شدت وقوع خشكسالي هواشناسي را دارا بوده است. نتيجه‌گيري كلي: با توجه به اينكه نقشه هاي پهنه بندي مكاني خشكسالي حكايت از گسترش مكاني و شدت بيشتر پهنه هاي بحراني در طي دوره آماري 30 ساله مورد مطالعه در پژوهش حاضر دارد، شناخت اين مناطق آسيب پذير و در معرض خطر و نيز ميزان و گستردگي اين پديده، براي اعمال مديريت و نيز برنامه ريزي هاي عمراني، اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي و كشاورزي از سوي دولت مردان و سياست گذاران امر از ضروريات است .