قرائات رايج در ايران در قرن چهارم؛ بررسي موردي قرائت مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوي

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رايج در هر كدام از بلاد اسلامي در سده‌هاي متقدّم، اندك و گاه غيردقيقند. لذا بررسي شواهد عيني برجاي مانده از آن دوران ضروري است. يكي از مهم‌ترين شواهد عيني، قرائت مضبوط در مصاحف كهن هر منطقه است. اين پژوهش به منظور كشف قرائتِ قرن چهارمِ ايران، به بررسي قرائت مضبوط در سه قرآن كامل و سه گروه جزوۀ قرآني موجود در آستان قدس رضوي پرداخته است. بدين منظور، جدولي مشتمل بر 1001 كلمه تهيه شد. بعد از تهيۀ آمار ميزان شباهت قرائت مضبوط در اين كلمات با هريك از قرائات ده‌گانه و نيز موارد برجاي مانده از اختيار ابوحاتم و ابوعبيد كه طبق اخبار در ايرانِ آن زمان رايج بوده‌اند، اين نتيجه حاصل شد كه در سدۀ چهارم، قرائت يا اختيار يك شخص خاص در ايران رايج نبوده است؛ چراكه قرائت اين مصاحف نه تنها با هم، بلكه با قرائت يكي از قاريان معروف نيز كاملاً هماهنگ نيست؛ در عين حال، اين مصاحف در مرحلۀ رسم مصحف بيشترين شباهت را به مصحف بصره و كمترين شباهت را به مصحف شام دارند. در مرحلۀ ضبط قرائت نيز به قرائت ابوعمرو و اختيار ابوعبيد شباهت قابل توجّهي دارند. درواقع، قرائت اين مصاحف يك اختيار بر پايۀ قرائت عراقي ابوعمرو است كه يكي از ملاك‌هاي آن، «مطابقت با قرائت بيشتر قاريان ده‌گانه» بوده است، و همين، توجيه‌گر ميزان قابل‌توجّه شباهت آن با دو اختيارِ ابوعبيد و ابوحاتم، به خصوص اختيار ابوعبيد است.