نقد مقايسه‌اي گلستان و گزيدۀ جوامع‌الحكايات و لوامع‌الروايات با رويكرد نشانه‌شناسي اخلاق

رابطۀ روزافزون دانش هاي مبتني بر شناخت زبان، فرهنگ و جامعه با ادبيّات، به عنوان ابزاري كاربردي براي نمايش جريان‌هاي انديشه در جامعه، لزوم همراهي لذّت هنري را با نگاهي ميان‌رشته‌اي در برخورد با آثار مطرح ادبي نمايان كرده است. با چنين رويكردي در مطالعۀ شاهكارهاي ادبيِ قدما، مي‌توان با پيشينۀ فرهنگي خود آشنا شد و با تفسير نشانه هاي اخلاقي و اجتماعي و يافتن دليل و روش بروز آنها، به استحكام زيربناي اخلاقي و فرهنگي جامعه پرداخت. اين روش، همان نقطۀ اشتراك دانش‌­هاي علوم انساني با ادبيّات است كه به نشانه‌شناسي اخلاق تعبير شده است: مراقبت از جريان زندگي در ابعادي فراتر از مرزها. بر اين اساس، پژوهش پيشِ ­رو به گلستان و گزيدۀ جوامع الحكايات و لوامع الروايات، به­عنوان دو اثر مطرح ادبي پرداخته و با روش تحليل كمّي و كيفي نشانه هاي اخلاقي، نتيجه گرفته است كه الف) نويسندگان با سبك مخصوص خود (مستقيم- توصيفي يا ترغيبي- تحذيري) و پرداختن كمتر به جزئيّات روايت، بازنمودي از وضعيّت اجتماعي و حكومتي دوران خود ارائه كرده‌اند؛ ب) نويسندگان با اختصاص ويژگي­هايي به شخصيّت‌هاي داستان، جنبه­هايي از خصوصيّات اخلاقي افراد يا نگاه آرمان­گرايانۀ خود را به‌ نمايش گذاشته‌اند؛ ج) ميزان كيفي و كمّي اخلاقيات در متون، تا آن حد است كه مي‌توان نويسندگان را داراي دل‌نگراني­هاي اخلاقي و اجتماعي دانست و آثار يا حداقل بخش‌هايي از آثار را بازنمايي واقعيّت هاي زمانه قلمداد كرد؛ د) بيشترين نشانه هاي اخلاقي فردي به طيف­هاي عقلانيّت/ جهالت، صداقت/ بي صداقتي و عطوفت/ خشونت و بيشترين نشانه هاي اخلاقي اجتماعي به عدل/ ظلم و نيكي/ بي توجّهي به مردم اختصاص دارند؛ هـ) از آنچه در شاهكارهاي ادبي قدما بازنمايي شده، مي‌توان نتيجه گرفت «آدمي با توجيهات مختلف و در وضعيّت‌­هاي گوناگون، بسيار به دروغ پناه مي‌­بَرد». هرچند اين ادّعاي برآمده از واقعيّت هاي متون، هرگز به معني حقيقت ذاتي انسان نيست، امّا بايد او را به فكر وادارد تا براي جهاني زيباتر يا كاستن از آلام بشر، اين ويژگي را مهار كند.