نقد و بررسي اطناب و انواع آن در متون بلاغي فارسي

اطناب از مباحث مهم در دانش معاني است؛ تا جايي كه برخي بلاغت‌ شناسان، فهم دانش معاني را در گرو فهم درست آن دانسته‌ اند. اين اهمّيّت اقتضا مي‌ كند در كتاب‌هاي بلاغت، تعاريف و تقسيمات دقيقي از اطناب آمده باشد تا چارچوب نظري روشني براي شناخت مفهوم و مصاديق آن به خواننده ارائه شود؛ امّا در عمل چنين نيست و بلاغت‌نويسان در تعيين انواع و مصاديق اطناب، آن‌گونه كه انتظار است، عمل نكرده اند. بر اين اساس، لازم مي ‌نمايد تعريف‌ ها و تقسيم‌بندي ‌هاي اطناب در كتاب ‌هاي بلاغي قديم و جديد، بازخواني و واكاوي شود. در مقالۀ پيش رو كوشش شده است با بازخواني تحليلي – انتقادي متون بلاغي گذشته و امروز، قوّت و ضعف اين تعريف ‌ها و تقسيم‌بندي ‌ها بررسي و نشان داده شود. تحليل داده‌ هاي اين پژوهش نشان مي ‌دهد بلاغت‌نويسان قديم و جديد در تعريف اطناب كه عبارت باشد از بيان معناي اندك با الفاظ بسيار، اتّفاق ‌نظر دارند؛ هرچند به سبب نسبي‌بودن مفهوم كميّت در كلام، برخي قيود مناسبت با «كلام متعارفِ اوساط ناس» و «مقتضاي مقام» را نيز بر تعريف اطناب افزوده‌اند، امّا با تقسيم‌بندي‌ها و اصطلاح‌سازي‌هاي بي‌حاصل انواع و مصاديق اطناب را چنان كه بايد روشن و دقيق تعيين نكرده‌اند؛ برخي انواع، دچار تداخل تعريف و اشتراك در نمونه‌ شده و در نتيجه، داوري دربارۀ حسن و قبح آنها به تعارض انجاميده است. حتّي به نظر مي‌رسد گاه نيز نويسندۀ متون بلاغي در مصداقِ اطناب‌دانستن سخني، مردّد بوده است.