گنبد جبليه در كرمان؛ بررسي و ارزيابي مجدد

كرمان يكي از شهرهاي كهن و تاريخي ايران است كه ميراث‌دار بخشي از آثار مهم و برجسته معماري، به‌ويژه در منطقه جنوب شرقي ايران است. از ميان آنها بناي گنبددار موسوم به «گنبد جبليه يا جبل‌سنگ»، در قسمت شرقي شهر در كنار كوه صاحب‌الزمان، دليل ويژگي‌هاي خاص خود، نظير شكل و فرم هشت‌ضلعي و استفاده از سنگ همواره مورد توجه محققان بوده است. به‌علاوه، ابعاد و تناسبات خاص آن همواره اين بنا را تبديل به اثري شاخص كرده، به‌ويژه اينكه پيشينه و كاركرد آن در نزد پژوهشگران نيز داراي ابهام بوده است. تاكنون مطالب مختلفي درمورد تاريخ و معماري گنبد جبليه منتشر شده، ولي در اين مطالعه اولاً با بررسي مجدد معماري اين بنا، ويژگي‌هاي خاص آن تشريح و عملكرد اصلي آن روشن شده است. ثانياً با بازنگري همه شواهد و اطلاعات تاريخي، نظرات قبلي دربارۀ تاريخ ساخت آن مورد مداقه قرار گرفته و محدوده زماني جديدي را براي احداث آن بيان كرده است. به‌علاوه به بررسي و ارزيابي نقش و تأثير اين بنا در شكل‌گيري بناهاي هشت‌ضلعي، به‌عنوان گونه جديد و مستقل در معماري تدفيني پرداخته است. روش اين مطالعه بر پايه انجام مطالعات توصيفي- تحليلي، بازديد ميداني و نيز بهره‌گيري از مطالعات تطبيقي است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه اولاً اين بنا با هدف برپايي بنايي يادماني و با كاركردي آرامگاهي ساخته شده است. ثانياً ساخت آن احتمالاً در سال‌هاي آخر قرن ۴ ق/۱۰ م در كرمان رخ داده است. ثالثاً شكل هشت‌ضلعي و ويژگي‌هاي بيروني آن الهام‌بخش ساخت بناهاي هشت‌ضلعي و كثيرالاضلاع با عملكردي مشابه در تاريخ معماري ايران است.