خوانش تطبيقي دو نمود فرهنگي؛ شاهنامه فردوسي و معماري قرن پنجم هجري، با تمركز بر خراسان بزرگ

مقاله حاضر با اين فرضيه كه شاهنامه فردوسي و معماري ايراني به‌ مثابه دو نمود فرهنگي، اهداف مشتركي را دنبال مي‌كردند، تلاش دارد با تحليل واژگان معماري در شاهنامه و جست‌وجوي خصلت‌هاي حماسي‌گونه در آثار معماري پس از آن، وجوه اشتراك اين دو نمود فرهنگي را كاوش نمايد. ابتدا به تحليل و تبيين ويژگي‌هاي اشعار فردوسي، سپس بررسي دقيق معماري خراسان پس از شاهنامه پرداخته شده و در نهايت با روش هم‌بستگي، به تناظر نتايج اشعار و ويژگي‌هاي ابنيه پرداخته شد. هدف اصلي، تعيين شاخص‌هايي براي شناخت معماري حماسي است. سوال آن است كه كدام عناصر و خصلت‌هاي هنري، به‌طور مشترك در شعر و معماري خراسان در دوره پس از آفرينش اين اثر وجود دارد و آيا اين همانندي ­ها دلالت بر اثرگذاري شاهنامه بر جريان فكري معماري خراسان در قرن پنجم دارد؟ اين شاخص‌ها چگونه اولويت‌بندي مي‌شوند؟ ابتدا خصلت‌هاي شاهنامه‌اي با استفاده از منابع كتابخانه‌اي شناسايي و سپس به‌منظور نظرسنجي از خبرگان با تكنيك دلفي، پرسش‌نامه‌اي براي وزن‌دهي به شاخص‌هاي مؤثر در معرض ديد ۱۵ فرد خبره قرار گرفت. سپس با انتخاب ۸ بناي مهم قرن پنجم با كاربرد روش سلسله‌مراتبي و تكنيك AHP با بهره‌گيري از نظرات ۱۰ خبره، به اولويت‌بندي بناها به لحاظ حماسي‌بودن پرداخته شد. نتايج نشان مي‌دهد از ميان شاخص‌هاي معماري حماسي، «القاي هيبت و عظمت»، «صلابت» و «نماد» بيشترين تبلور معنايي را در بناهاي قرن پنجم نسبت به دوره پيش از خود داشته و در ميان نمونه‌ها، مسجد ملك زوزن و پس از آن، آرامگاه ارسلان جاذب در بالاترين رتبه جاي دارند.