شكل‌گيري و توسعه ي شهر بيرجند با استناد به قرائن تاريخي و شواهد باستان‌شناختي

شهر بيرجند مركز استان خراسان جنوبي با اينكه داراي بافت تاريخي با ارزشي است، تاكنون هيچ‌گونه كاوش باستان‌شناسي در بافت قديمي آن صورت نگرفته و به همين دليل، روند شكل‌گيري و رشد آن در طول تاريخ به‌طور دقيق مشخص نيست و تنها با بررسي منابع و متون تاريخي كه آن هم اندك اشاره دارند و همين‌طور با توجه به شواهد و آثار تاريخي بافت قديم بيرجند و محدوده شهر بايد به روند شكل‌گيري و رشد شهر پي برد. كويري‌ بودن بخش زيادي از خراسان جنوبي موجب شده است شرايط محيطي در همه جاي اين منطقه براي شكل‌گيري مجتمع‌هاي زيستي فراهم نشود. شهر بيرجند از منظر جغرافيايي در محيطي شكل گرفته كه آب و خاك حاصل خيز و همين‌طور هواي مطلوب در فصل گرما و سرما نسبت به مناطق هم‌جوار داشته است. همچنين نقش ارتباطي آن و قرارگيري در مسير ارتباطي خراسان و سيستان در طول تاريخ و انتقال مركزيت از قاين به بيرجند در طي دوره صفوي تا قاجار همواره نقش بسزايي در رشد و توسعه شهر ايفا كرده است؛ به‌طوري‌كه در اواسط دوره قاجاريه اهميت شهر موجب مي‌شود كشورهاي انگليس و روسيه در بيرجند كنسولگري تأسيس كنند. در اين دوره شاهد شكل‌گيري محلات جديد و همين‌طور بازار در شهر هستيم. هدف اين تحقيق، شكل‌گيري و توسعه شهر بيرجند براساس شرايط جغرافيايي، متون تاريخي و داده‌هاي باستان‌شناسي مورد بررسي بوده كه جمع‌آوري يافته‌هاي آن از طريق مطالعات كتابخانه‌اي و ميداني با رويكرد تاريخي - فرهنگي و به روش توصيفي - تحليلي انجام شده است. در آخر، اين مقاله در صدد پاسخ به اين سؤالات است: ۱. چه عواملي در روند رشد و توسعه شهر بيرجند در طول زمان تأثيرگذار بوده است؟ ۲. با توجه به شواهد معماري در بافت قديم بيرجند، محدوده شكل‌گيري شهر، كدام نقطه بوده و در چه دوره‌اي به‌عنوان مركز قُهستان مورد توجه قرار مي‌گيرد؟