گونه شناسي كاروان سراهاي مسير تهران- انزلي در دوره قاجار (با تكيه بر اسناد و بررسي باستان‌شناسي)

در دوره قاجار مناسبات ميان ايران و كشورهاي اروپايي رو به گسترش نهاد. ازآنجايي‌كه بزرگراه تجاري-سياسي، از سوي پايتخت دولت قاجار در تهران به بندرانزلي در مرز شمالي، معبري راهبردي در شبكۀ ارتباطي ايران با روسيه و اروپا به‌حساب مي‌آمده، ايجاد تحولات اساسي در اجراي عمليات راه‌سازي، اعم از تعمير، توسعه، تأسيس و تجهيز اماكن بين‌راهي ضروري بوده است. در اين ميان قديمي‌ترين و مهم‌ترين مكان خدماتي براي مسافران، كاروانسراها بوده‌اند. كاروانسراهاي اين مسير، در آن بازۀ زماني علاوه بر عملكردهاي گذشته مبني بر رونق امور اقتصادي و پيشبرد تبادلات فرهنگي، در روابط برون‌مرزي ايران نقش مؤثري ايفا نموده‌اند. هدف اصلي اين پژوهش، گونه شناسي معماري، تأثير نقش شرايط اقليمي و موقعيت جغرافيايي در روند شكل‌گيري معماري كاروانسراهاي مسير تهران-انزلي است. يافته‌ها بر اساس منابع كتابخانه‌اي و روش بررسي ميداني (باستان‌شناسي) جمع‌آوري‌شده و موردپژوهش قرارگرفته است. شيوۀ تجزيه‌وتحليل اطلاعات از نوع كيفي بوده است. نتايج حاصل از داده‌ها نشان مي‌دهد، بيشترين تعدادِ كاروانسراها به لحاظ گونه شناسي، برون‌شهري بودند. تنوع شرايط اقليمي مسير با فرم و ويژگي‌هاي معماري كاروانسراها انطباق نداشته است. باآنكه مكان گزيني متفاوت جغرافيايي، سبب تفاوت‌هاي جزئي در عناصر معماري تعدادي از آن‌ها شده است، تمامي اين‌گونه از كاروانسراها به تبعيت از الگوي مشابه معماري كاروانسراهاي چهار ايواني-حياط دارِ دوره صفويه ساخته‌شده‌اند. تعداد اندكي از ساير كاروانسراها، از گونۀ درون‌شهري بودند. ساختار و فرم معماري آن‌ها، منطبق با جغرافيا و اقليم مناطقي بود كه در آن قرار داشتند.