مطالعات تطبيقي گونه‌شناسي معماري، الگوهاي آرايه‌اي و گاه‌نگاري مسجد جامع قديم (مسجد عتيق) در مجموعه شيخ احمد جام، با رويكرد باستان‌شناسي

مجموعه آرامگاهي شيخ احمد جام، در زمره آثار فاخر معماري ايراني، در طول زمان، يكي از كانون‌هاي عمده عرفان و تصوف در شرق ايران و سرزمين خراسان بوده است. اين اهميت در طول زمان مرهون الهام‌بخشي شيخ جام و بازماندگانش بوده كه نقش مهمي در رونق بناهاي آن به‌ ويژه در قرن ۸ هجري/ سده ۱۴ و مقارن با حاكمان ايلخاني داشته‌اند. با وجود جايگاه تاريخي، تاكنون بسياري از ويژگي‌هاي معمارانه در اين مجموعه، در ارتباط با بزرگان عرفان ناشناخته و مغفول مانده است. از جمله اين ابنيه در مزار شيخ احمد جام، مسجد جامع قديم يا مسجد عتيق از آثار معماري قرن هشتم هجري است كه بنابر متون باني آن «خواجه رضي‌الدين» بوده؛ اما تاكنون بررسي‌هاي كافي در زمينه شناخت تاريخي، گونه‌شناسي معماري و مطالعات جامع روي اين بنا صورت نگرفته است. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسي الگوهاي معماري و سبك‌شناسي مسجد جامع قديم و مطالعه آرايه‌هاي آن و تحليل و مقايسه تطبيقي داده‌ها، با بهره‌گيري از اسناد و شواهد قبل و بعد از مرمت و بازسازي عناصر، از ديدگاه باستان‌شناسي، براي شناخت الگوهاي ساختاري و عملكرد اين بنا در زمان ساخت و تدقيق در گاه‌نگاري مؤثر بوده است. اين پژوهش از نظر هدف بنيادي بوده و با رويكرد توصيفي- تحليلي و تطبيقي انجام شده و براي گردآوري داده‌ها نيز از روش‌هاي مطالعات كتابخانه‌اي، بررسي‌هاي مشاهده‌اي و تجزيه و تحليل بهره گرفته شده است. نتايج مطالعات و تحقيقات با رويكرد باستان‌شناسي بر روي مسجد جامع قديم، با بهره‌گيري از گزارش‌هاي باقي‌مانده و اسناد قبل و در حين مرمت اثر، حاوي نكات ارزشمند ساختاري، به لحاظ گونه‌شناسي و تاريخ معماري اين بنا بود كه نشان داد مسجد جامع با شيوه‌اي متفاوت از ديگر بناهاي مجموعه شيخ جام و با چندين كاربرد، در ثلث نيمه اول قرن ۸ هجري/ سده ۱۴ ساخته شده و در طول زمان دچار تغييرات فضايي شده است.