شناسايي و مقايسه بودجه فرهنگي و عمراني «دفعه صرف» در عصر قاجاريه

بودجه، مهم‌ترين سند مالي براي ارزيابي درآمد و هزينه دولت است. پيش از مشروطه، رديف بودجه‌اي به نام دفعه يا صيغه «صرف» در دفترهاي مالي وجود داشت كه بخش فرهنگي و عمراني بودجه‌ي دولت محسوب مي‌شد. از اين جهت بررسي اين رديف از بودجه، داراي حائز اهميت است كه چه مقدار از كل بودجه كشور صرف امور عمراني و فرهنگي مي‌شده است و آن نيز به چه اموري اختصاص داشته‌است؟ بنابراين هدف اين پژوهش، شناسايي و بررسي جايگاه صيغه صرف در سند بودجه و ميزان تغييرات و نسبت هر يك از اركان آن با يكديگر است. يافته‌هاي تحقيق حاكي از آن است كه دفعه صرف يك درصد كل بودجه را تشكيل مي‌داد و اين هزينه در هر دو قسمت ديواني و ولايتي وجود داشته‌است. تمايز صرف ديواني با ولايتي در مصارف «جيب مبارك» بود كه بيشترين هزينه در بخش ديواني صرف بود. چاپارخانه، مضاجع و تعمير عمارت موارد منحصربه‌فرد در صيغه ولايتي است و تعمير عمارت، بيشترين هزينه را در بخش ولايتي داشت. ركن مهم ديگر صيغه صرف، هزينه تعزيه داري بود كه جنبه‌ي استمراري و پيوسته در دوره‌هاي حكومت محمد شاه، ناصرالدين‌شاه و مظفرالدين شاه داشت و به نظر مي‌رسد اين هزينه حداقل از دوره‌ي محمد شاه در بودجه به وجود آمده است و در دوره‌ي ناصري و مظفري و پس از مشروطه با وجود استمراري بودن آن، با افزايش بودجه روبه‌رو نشده است. در مجموع نسبت بودجه عمراني به فرهنگي در صيغه صرف در بخش ولايتي بيشتر بود اما در بخش ديواني هزينه امور عمراني بسيار كمتر از فرهنگي بوده‌است و به‌طور كلي هزينه‌هاي فرهنگي نسبت به امور عمراني در اواخر دوره‌ي قاجار افزايش پيدا كرده‌است. داده‌ها براساس سه سند جمع و خرج كل كشور در سال 1258، 1268 و 1304 قمري و ديگر اسناد جمع و خرج ولايتي تهيه و تنظيم و تحليل شده ‌است.