تحليل محتواي اصول و مؤلفه‌هاي قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي ايران

پيشينه و هدف: قانون وسيله‌اي است براي بيان ارزش‌هايي كه مطابق با زمان تغيير مي‌كنند و هم چنين، منعكس‌كننده‌ مهم‌ترين و بنيادي‌ترين اصول مورد قبول يك حاكميّت است. فصل‌بندي قانون يكي از مهم‌ترين نكات ساختاري در هنگام تدوين قوانين است. علي‌رغم اين كه با تحليل اصول و مؤلفه‌هاي به‌كار برده شده در متن قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي مي‌توان مهم‌ترين مسائل و مشكلات مورد تأكيد سياست‌گذاران و سياست‌گذاري‌هاي دولت‌ها براي اولويّت‌بندي و حل مسائل محيط‌زيستي را نشان داد امّا كمتر پژوهشي را مي‌توان ديد كه اصول و مؤلفه‌هاي موجود در متن قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي را از منظر تطبيقي بررسي كند. بنابراين، اين پژوهش با تمركز بر اسناد و قوانين بالادستي كشور و هم چنين بيانيه‌هاي كنفرانس‌ها و كنوانسيون‌هاي بين‌المللي مهم‌ترين اصول و مؤلفه‌هاي مورد تمركز نهادهاي قانون‌گذار را از مقطع زماني كودتاي رضاخان تا پايان دولت دوازدهم بررسي و مقايسه مي‌كند. مواد و روش‌ها: در اين پژوهش با استفاده از روش تحليل محتواي كيفي مهم‌ترين اصول و مؤلفه‌هاي قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي ايران استخراج شد. سپس براي نمايش درجه‌ي اهميّت اصول و مؤلفه‌ها از رويكرد تحليل شبكه و نرم‌افزارهاي Ucinet و Netdraw استفاده شد. لازم به ذكر است كه براي تعريف اصول و مؤلفه‌هاي قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي بر سياست‌هاي كلي نظام در بخش‌هاي منابع آب، منابع طبيعي و محيط‌زيست، اصل‌هاي 40، 44، 45، 47، 48 و 50 قانون اساسي، بيانيه‌هاي كنفرانس سازمان ملل درباره محيط‌زيست و انسان، كنفرانس سازمان ملل درباره محيط‌زيست و توسعه، دستور كار 21 و اجلاس جهاني توسه پايدار تمركز شده‌است. نتايج: نتايج اين پژوهش نشان داد كه بيش‌ترين مؤلفه‌هاي به‌كاربرده شده در مقاطع زماني اجراي اصلاحات ارضي تا انقلاب اسلامي (57-1341) با 29 مؤلفه، دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم (1399-1392) با 28 مؤلفه و پيروزي انقلاب اسلامي تا پايان جنگ تحميلي (1367-1357) با 27 مؤلفه است. هم چنين دولت‌هاي هفتم و هشتم (1383-1376) با 12 مؤلفه و دولت‌هاي نهم و دهم (1391-1384) با 15 مؤلفه كمترين مؤلفه‌ها را نسبت به ساير مقاطع زماني دارند. تمامي مؤلفه‌هاي مورد توجّه در دولت‌هاي نهم و دهم مركزيّت درجه (14)‌ و مركزيّت بينابيني (0.02)‌ يكساني دارند كه به‌معناي درجه‌ي اهميّت يكسان اين 15 مؤلفه از نظر نهاد قانون‌گذار است. علي‌رغم اين كه در هر دوره‌ي زماني مؤلفه‌هاي به‌كار برده شده در متن قوانين و هم چنين درجه‌ي اهميّت آن‌ها تفاوت‌هايي را دارند و در هر مقطع زماني نهادهاي قانون‌گذار برخي از اصول دوره‌هاي قبلي را حفظ، برخي را حذف و اصول جديد ديگري را جايگزين مي‌كنند امّا مؤلفه‌هاي «اولويت‌بندي و حق تقدم»، «آلودگي»، «پايش، نظارت و بازرسي»، «رعايت و بررسي اصول علمي و فنّي»، «مالي و اقتصادي» و «مشاركت و همكاري» در تمامي دوره‌هاي زماني مورد توجّه قرار گرفته‌است. به‌عبارتي اين مؤلفه‌ها وجه اشتراك تمامي مقاطع زماني است. مقايسه‌ي اصول و مؤلفه‌هاي موجود در قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي ايران با اصول و مؤلفه‌هاي اسناد بين‌المللي نشان مي‌دهد كه بيش‌تر مؤلفه‌هاي قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي ايران در بيانيه‌‌ي كنفرانس سازمان ملل درباره محيط‌زيست و انسان و بيانيه‌‌ي كنفرانس محيط‌زيست و توسعه قرار دارند. بحث: علي‌رغم اين كه حقوق محيط‌زيستي ايران تحت تأثير عضويّت در سازمان‌ها و آژانس‌هاي بين‌المللي و پذيرش بيانيه‌هاي پاياني نشست‌ها و كنفرانس‌هاي بين‌المللي قرار گرفته است امّا نهادهاي قانون‌گذار در ايران بر بعضي از اصول و مؤلفه‌هاي بيانيه‌هاي كنفرانس‌ها و كنوانسيون‌هاي بين‌المللي تمركز سطحي دارد. به اين معنا كه نهادهاي قانون‌گذار اين مؤلفه‌ها را در يك مقطع زماني به متن قوانين و مقرّرات محيط‌زيستي اضافه و در مقطع زماني بعدي حذف مي‌كنند. مانند مؤلفه‌ي «ارزيابي» و ساير مؤلفه‌هايي كه به‌طور مستقيم و غيرمسقيم به مؤلفه‌ي «ارزيابي» اشاره دارند.