مطالعه تأثيرات علمي، اقتصادي و اجتماعي پژوهش‌هاي حوزه محيط زيست ايران

پيشينه و هدف: رويكرد جديد به محيط زيست در قرن حاضر و در نظر گرفتن آن به‌عنوان يك جزء از سرمايه ملي كشورها، لزوم حفظ آن با به‌كارگيري فناوري‌هاي پاك هم چون فناوري زيستي تبديل به مهم‌ترين دغدغه‌هاي بشر در سده حاضر شده است. در فصل سوم سند نقشه جامع علمي كشور كه به اولويت‌هاي علم و فناوري كشور اختصاص پيدا كرده، در اولويت الف خود در بخش فناوري، «فناوري‌هاي محيط زيستي» را مطرح نموده و خواستار هدايت سرمايه‌ها، هدايت نظام آموزشي و اصلاح و تجديد ساختارها و فرايندها به‌منظور رشد سريع اين حوزه شده است. لذا هدف اين پژوهش، مطالعه تأثيرات علمي، اقتصادي و اجتماعي پژوهش‌هاي صورت گرفته در حوزه محيط زيست به جهت انعكاسي شفاف از وضعيت فعلي حوزه مذكور در كشور ايران است. مواد و روش ها: پژوهش حاضر از نوع كاربردي بوده و با استفاده از رويكرد كمّي و علم‌سنجي انجام شده است. جامعه پژوهش 10268 مقاله از پايگاه اسكوپوس در حوزه محيط زيست طي سال‌هاي 2012 تا 2021 بوده است كه با بهره‌گيري از روش هاي كتابخانه اي به‌منظور مباني نظري و تحليل كتاب‌سنجي گذشته نگر، پژوهش‌هاي علمي حوزه محيط زيست را از نظر روند انتشار مقالات، وضعيت استنادات ثبت اختراع و وضعيت خوانندگان در بسترهاي شبكه‌هاي مختلف شبكه اجتماعي مورد مطالعه قرار مي‌دهد. هم چنين در راستاي بررسي ميزان انعكاس مقاله‌ها در رسانه‌هاي اجتماعي از داده‌هاي پايگاه آلتمتريك بهره‌برداري شده و داده‌هاي به دست آمده از آن پايگاه در نرم‌افزار اس پي اس اس مورد تحليل آماري قرار گرفته است. درزمينه تجزيه و تحليل استنباطي داده‌ها در اين نرم افزار از آزمون همبستگي اسپيرمن استفاده شده است. نتايج: يافته‌ها نشان دادند بيشترين انتشار توليدات علمي در سال 2021، بالاترين استناد به توليدات علمي حوزه «محيط زيست» در سال 2018 و بيشترين تأثير استناد با وزن نرمال شده به سال‌هاي 2021 و 2019 تعلق دارد. هم چنين بيشترين و كمترين امتياز وزن استناد مقالات مربوط به سال هاي 2021 و 2014 است. علاوه‌براين، بهره برداري از پژوهش ها در جهت خلق محصولات محيط زيستي در سال 2012 به‌مراتب بهتر از ساير سال ها در دهه مورد بررسي بوده است و تعداد ثبت اختراعاتي كه در سال 2012 (سال ابتدايي دهه مورد بررسي) به توليدات علمي و پژوهشي كشور ايران در حوزه زيست فناوري استناد كرده اند نيز بيشتر از ساير سال هاي مورد بررسي است و اين اختلاف به دليل استفاده توليدات علمي ياد شده توسط تعداد زيادي از ثبت اختراعات است كه باعث رؤيت پذيري آن ها مي شود. بالاترين ميزان انعكاس حوزه محيط زيست در شبكه‌هاي اجتماعي به ترتيب به نرم‌افزار مندلي، استناد دايمنشن، توييت كاربران، رسانه‌هاي خبري و فيس‌بوك تعلق داشت. بحث: به‌منظور افزايش رشد اقتصادي و حمايت و حفاظت از حقوق ثبت اختراع حوزه محيط زيست مي بايست فراهم سازي زمينه هاي لازم مانند قوانين و مقررات و ساير زيرساخت هاي ضروري در دستور كار سياست گذاري اقتصادي كشور قرار گيرد. از نگاهي ديگر، انتساب دقيق پيشرفت‌هاي اقتصادي و فناورانه به مطالعات و پژوهش‌ها كاري سخت و پيچيده است. سامانه‌هاي جهاني كه به‌منظور رصد فعاليت‌هاي علمي منتشرشده در سطح بين‌الملل اختصاص يافته‌اند تلاش كرده‌اند ارتباطات پژوهش‌ها با پروانه‌هاي ثبت اختراع را پيگيري كرده و تأثيرگذاري و تأثيرپذيري اقتصادي آن ها را تا حدي مشخص كنند. در هر صورت، به‌طور واقعي و عيني داده‌هاي دقيقي مبني بر اين كه كدام‌يك از پژوهش‌هاي حوزه محيط زيست به چه ميزان دستاورد اقتصادي منجر شده، امري دشوار و تقريباً ناممكن است.