شكل‌بندي‌هاي چندگانۀ برنامه ‌درسي تربيت ديني در منازعه با نيروهاي اجتماعي در مدارس اسلامي دورۀ پهلوي دوم

اين مقاله در پي به تصوير كشيدن چگونگي شكل‌بندي برنامه‌درسي تربيت‌ديني در مواجهه با نيروهاي اجتماعي در مدارس اسلامي دورۀ پهلوي دوم با روش تحليل گفتمان تاريخي است. اين مواجهات در قالب چهار شكل‌بندي از دانش به نام‎هاي «همه‎فهم كردن دانش ديني» در مدارس جامعه تعليمات اسلامي، «اثبات عقلاني دانش ديني» در مدرسۀ علوي، «تطبيق علمي دانش ديني» در مدرسۀ كمال و «نظام‎مند كردن دانش ديني» در مدرسه رفاه صورت گرفته است. در شكل‌بندي اول مصاف با مباني گفتمان‎هاي رقيب دين با تأكيد بر قرآن، مقابله با دين عاميانه و خرافات به‌وسيله دين فقهي، مواجهه با قوانين مدني براي رفع فساد و رسيدن به ترقي مطرح مي‌شود. شكل‌بندي دوم رويارويي فلسفي با مباني ماركسيسم و بهائيت، دين عاقلانه براي مصونيت از اشكال زندگي مفسدانه، اخلاق‌اسلامي به‌مثابه برنامۀ عمومي زندگي در مصاف با قوانين اجتماعي بشري صورت‌بندي مي‌شود. شكل‌بندي سوم تطبيق علم و دين در مقابله با خرافات ديني و ماديون، احكام انتخابي در مقابل دين فقهي، تقابل با دولت مدرن از طريق دين مبارزاتي است و شكل‌بندي آخر دين‌شناسي و كلام جديد براي طرد هرگونه جهان‎بيني رقيب، طرح نظام‌هاي‌اجتماعي كارآمد در مواجهه با دولت مدرن، خودسازي براي محيط‌سازي در مقابل اشكال زندگي فردي صورت مي‌گيرد. براساس يافته‎هاي اين مقاله با توجه به نتايج هر شكل‌بندي مي‌توان چهار الهام‎بخشي به شرح زير داشت: چرخش از زبان درون‌ديني به زبان عمومي و برون‌ديني، چرخش از زبان اثباتي در فلسفه مسلمين به زبان ظني در فلسفۀ‌عمومي، چرخش از رابطۀ ضروري ميان علم و دين به رابطۀ امكاني، چرخش از رابطه عموم‌وخصوص‌مطلق دين و اخلاق به رابطه عموم‌وخصوص‌من‌وجه.