بررسي الگوي تصويري «پيروزي فريدون بر ضحاك» به‌عنوان روايتي مستقل از شاهنامۀ فردوسي در مواد فرهنگي سده‌هاي ششم تا هشتم هجري‌قمري

ازجمله مضامين پركاربرد در مواد فرهنگي سده هاي ششم تا هشتم هجري قمري1 نقوشي است كه روايتگر داستاني مشخص هستند كه مي توان آن ها را در قالب «نقوش روايي»تعريف و تقسيم بندي كرد. روايت تصويري پيروزي فريدون بر ضحاك يكي از اين نقوش روايي است كه بي درنگ ذهن مخاطب را به روايت مشهور سرانجام ضحاك در شاهنامۀ فردوسي سوق مي دهد. در غالب پژوهش ها اين روايت تصويري به عنوان يكي از «نقوش شاهنامه اي»موردتوجه قرار گرفته است. ترديد اصلي نگارنده از همين جا آغاز شده و مسألۀ بنيادين پژوهش را بر اين پرسش پايه ريزي كرده كه، ميزان وابستگي و پيوستگي اين روايت تصويري به روايت فردوسي تا چه اندازه است؟ براي رسيدن به پاسخي مطلوب به اين پرسش اساسي، دو گونه مواد مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته اند؛ روايت هاي تصويري و روايت هاي نوشتاري. بدين منظور در گام نخست، تمام نگاره هاي مواد باستان شناختي سده هاي ششم تا هشتم هجري قمري كه نمايشگر اين روايت هستند، با جزئيات كامل توصيف شده است. نشانگان هويت بخش تكرارشوندۀ شخصيت هاي اصلي در اين نگاره ها الگوي مشخصي را سامان مي دهد كه در اين پژوهش تحت قالب الگوي تصويري «گاوسوار گرزدار»تعريف شده است. در گام دوم، روايت تصويري پيروزي فريدون بر ضحاك با روايت نوشتاري شاهنامۀ فردوسي و سپس ديگر منابع تاريخي مورد سنجش و مقايسه قرار گرفته است؛ هرچند مواد اصلي مورد بررسي در اين پژوهش نگاره هاي مستقل از متن (به ديگر سخن نگاره هايي كه نوشتاري آن ها را توضيح نمي دهد) است، اما براي ارائه تحليلي جامع تر، نخستين نسخه هاي مصور شناخته شدۀ شاهنامۀ فردوسي نيز مورد بررسي و مقايسه قرار گرفته است. نگارنده در پايان با كنار هم نهادن استناد هاي تصويري و نوشتاري، انگارۀ شاهنامه اي بودن روايت تصويري پيروزي فريدون بر ضحاك در مواد فرهنگي سده هاي ششم تا هشتم هجري قمري را رد كرده و اين الگوي تصويري را شمايلي خودبسنده و متمايز از روايت شاهنامۀ فردوسي معرفي كرده است.