تحليل ساختار كالبدي و تزئيناتي مسجد جمعۀ اردبيل

مسجد جمعۀ اردبيل روي يك تپۀ باستاني كه در قرون گذشته گورستان شهر بوده، قرار گرفته است. تمامي منابع مكتوب و شواهد باستان شناسي بيان مي دارد كه اين مسجد ابداعات هنري و معماري از قرون اوليۀ اسلامي تا دورۀ قاجار را در خود گرد آورده است. بازمانده هاي امروزي بنا در شمال شرقي شهر اردبيل قرار گرفته و با توجه به اقداماتي در جهت حفظ بنا، هنوز هم استواري خود را حفظ كرده است. هدف اصلي اين پژوهش، شناسايي ويژگي هاي ساختاري و كالبدي و تزئيني بنا در ادوار مختلف تاريخي است. پژوهش حاضر درصدد پاسخ گويي به پرسش هاي پيشِ روست؛ چه تغييراتي در ساختار فضايي و كالبدي مسجد از آغاز پيدايش تا دورۀ معاصر صورت گرفته است؟ و از نظر نقشه و شواهد باستان شناختي مسجد جمعه با كدام بناها قابل مقايسه است؟ روش پژوهش به كار گرفته شده، تفسيري-تاريخي و تحليلي است. ضمن اين كه مستندنگاري و مطالعات تطبيقي نيز مبناي كار قرار گرفته است. ابزار گردآوري داده ها به صورت كتابخانه اي و ميداني است. براساس نتايج پژوهش و با توجه به روايت ها و نوشته هاي محققان و نتايج كاوش هاي باستان شناختي، مي توان استنباط كرد كه بناي اوليۀ آن به صدر اسلام برمي گردد كه در طي ادوار مختلف، چندين بار ويران و مجدداً بازسازي شده است و داراي عناصر معماري ديلمي، سلجوقي، ايلخاني، قاجاري و دورۀ معاصر است. سازۀ پابرجاي كنوني مسجد جمعه، بدون هيچ شك و شبهه اي مُهر معماري سلجوقي را بر خود دارد، ولي فضاآرايي هاي داخلي اين بنا در تضاد با نماي آن است. اين بنا ازلحاظ ساختارهاي معماري داراي تركيب چهار تاق با ايوان بوده كه شباهت زيادي با بناهاي زمان سلجوقي مانند، جامع برسيان و جامع اروميه دارد؛ همچنين ستون هاي شناسايي شده در شبستان بنا، همانندي آشكاري با مسجد تاريخانۀ دامغان و جامع نايين دارد.