جست‌وجويي در نقش و اهميت بِقاع خير در ايرانِ سدۀ نهم هجري

در طي سدۀ نهم شاهد اقبال به ساخت بناهاي عام‌المنفعه در شهرهاي ايران هستيم. اين بناها در متون «بقعه‌هاي خير» ناميده شده‌اند. اقبال به ساخت و تعمير بقعه‌هاي خير در سدۀ نهم نه فقط از سوي حكومت‌ مركزي، بلكه از سوي طيفي از غيردرباريان نيز زياد شد. همين موضوع باعث افزايش چشمگير تعداد اين بناها در داخل و حومة شهرها شد. وجه انگيزه‌هاي اقتصادي اين اقبال پيش‌تر بررسي شده، اما به نظر مي‌رسد اين رويداد وجوه ديگري هم داشته است. نيز، اينكه گسترش اين بناها چه تأثيري بر شهرها داشت تا كنون بررسي نشده است. از همين رو، هدف ما در اين مقاله بررسي بيش‌تر موضوع گسترش بقعه‌هاي خير و تأثير آنها در شهرهاي سده نهم هجري است. در واقع، مي‌كوشيم روشن كنيم بقاع خير از نگاه مردم دوره چه اهميتي داشته‌ و چه نقشي را براي طبقات مختلف اجتماعي ايفا مي‌كرده‌اند. اين پژوهش را با راهبردي تاريخي و از طريق جست و جوي شواهد در منابع درجه اول (مانند تاريخ‌نامه‌ها، تاريخ‌هاي محلي و برخي وقفنامه‌ها و تذكره‌هاي دوره) و تحليل و تفسير آنها پيش برديم. متون بررسي‌شده نشان مي‌دهد كه بقعه‌هاي خير اغلب بنياد‌هايي شكننده بودند و زمان رونقشان اكثراً محدود به دورۀ زندگي باني مي‌شد. با اين حال اين بناها نمادي از آبادي يك شهر و عدالت حاكم شمرده مي‌شده‌اند. علت اين اهميت به نقش بقاع خير در حيات اجتماعي و اقتصادي شهر باز مي‌گردد. متون دوره نشان مي‌دهد بقاع خير همزمان هم سه قشر متوليان (صاحبان سرمايه) و علما و فقرا را در سه سطح مختلف تأمين معاش مي‌كردند، هم با درآمد موقوفات در رونق اقتصادي شهر مؤثر بودند، هم به شكل‌گيري محلات تازه و گسترش شهر كمك مي‌كردند و هم كانون انواع ديگري از روابط اجتماعي و فرهنگي بودند. محركۀ ساخت اين بناها احتمالاً تركيبي از انگيزه‌هاي مادي و معنوي بوده است؛ اما تأثير آنها بر شهرها چنان است كه شهر سدۀ نهم را بدون شناخت بقاع خير نمي‌توان به‌درستي فهميد.