پديدارشناسي ايدئولوژي و نسبت آن با اتوپيا بر پايه آراء پل ريكور

اين مقاله درصدد ابهام‌زدايي يا تناقض‌زدايي از مفهوم ايدئولوژي از طريق ارجاع به آراء ريكور است. ريكور روش بررسي خود از ايدئولوژي را پديدارشناسانه مي‌نامد؛ زيرا اصطلاح ايدئولوژي زماني كه در يك چارچوب جدلي قرار گيرد، هم از «استفاده بد» و هم از «سوءاستفاده» رنج خواهد برد. فقط با يك رويكرد معنا‌شناسانۀ جدي و يك توضيح صحيح از شرايطي كه اين مفهوم بدان وابسته است، مي‌توان نقطه اختتامي ‌بر اين سوءاستفاده نهاد. چنين امري در پرتو رويكردي ميسر است كه ريكور آن را «پديدارشناسي تكويني»، «تحليلي اوج‌گيرنده از مفهوم» و «تلاشي براي كاوش در زير سطح معني آشكار ايدئولوژي براي رسيدن به معاني بنيادي آن» مي‌نامد. اين مقاله با مبنا قرار دادن اثر پل ريكور با عنوان سخنراني‌هايي دربارۀ‌ ايدئولوژي و اتوپيا كه در سال ۱۹۷۵ در دانشگاه شيكاگو ايراد شد و ساير مقالات و آثار او درباره ايدئولوژي و پديدارشناسي، تلاش كرده است تا همراه با ريكور به دو پرسش اصلي اين حوزه پاسخ گويد: الف) تئوريسين‌هاي اصلي مفهوم ايدئولوژي چه كساني بودند؟ ب) چند نوع تعريف عمده از بررسي پديدارشناسانۀ ايدئولوژي قابل‌استخراج است؟ عصاره پاسخ در هم تنيده به دو پرسش مذكور اين است كه ريكور ضمن بررسي آثار كساني مانند ماركس، آلتوسر، مانهايم، وبر، هابرماس و گيرتز، برداشت‌هاي رايج و منفي از ايدئولوژي را مورد ترديد قرار مي‌دهد و بر اساس بررسي دقيق و عميق آثار متفكران مذكور، به سه تعريف عمده و مشخص يا به‌عبارت‌ديگر سه مرحله يا كاركرد از ايدئولوژي مي‌رسد كه اولي بر پايۀ تعريف ماركس، دومي ‌بر پايۀ نگرش وبر و آخري براساس ديدگاه‌هاي گيرتز به اين اصطلاح شكل گرفته است. ريكور به ترتيب اين سه تعريف، مرحله يا كاركرد را ايدئولوژي به‌مثابه «كژتابي واقعيت»، ايدئولوژي به‌مثابه منبع «مشروعيت قدرت» و بالاخره ايدئولوژي به‌عنوان منبع «انسجام اجتماعي» مي‌نامد. برپايه چنين تحليلي از ايدئولوژي، مقاله در قسمت دوم خود به كاركردهاي مختلف اتوپيا پرداخته است و ضمن تاكيد بر وجوه مثبت اتوپيا، همزبان با ريكور نتيجه گرفته است كه جامعه بدون اتوپيا جامعه‌اي مرده است.