ارزيابي ميزان تحمل ژنوتيپ‌هاي متنوع گندم به تنش گرمايي آخر فصل

سابقه و هدف: افزايش دماي هوا هشداري جدي براي بشر است و تنش گرمايي يكي از تنش‌هاي محيطي اصلي كاهش دهنده عملكرد گياهان زراعي از جمله گندم در سراسر جهان است. افزايش دي اكسيد كربن در اتمسفر باعث گرمايش زمين شده است كه اين امر مي‌تواند در آينده، كشاورزي را تحت تأثير قرار دهد. بيش از 50 كشور تنش گرما را در طول دوره رشد گندم تجربه مي‌كنند. بنابراين توسعه ارقام متحمل به گرما يكي از اهداف اصلي برنامه‌هاي اصلاحي گندم است. لذا هدف از اين بررسي، ارزيابي شاخص‌هاي تحمل به تنش گرما و پي بردن به روابط بين آن‌ها و به كارگيري آن‌ها در برنامه‌هاي غربالگري گندم بود.مواد و روش‌ها: اين آزمايش با استفاده از طرح آلفا لاتيس با دو تكرار در شرايط كشت بهنگام و كشت كرپه با استفاده از ۱۳۲ ژنوتيپ گندم (شامل 62 رقم ايراني و خارجي و 70 لاين پيشرفته) اجرا گرديد. بذرها از موسسه تحقيقات كشاورزي ديم كشور و موسسه اصلاح و تهيه نهال و بذر تهيه گرديدند. دو رقم شاهد محلي به نام‌هاي گنبد (رقم آبي) و كوهدشت (رقم ديم) در ميان ژنوتيپ‌هاي انتخابي لحاظ شدند.. بر اساس عملكرد در شرايط بدون تنش (YP) و تنش (YS) شاخص‌هاي تحمل تنش از قبيل شاخص تحمل تنش (STI)، شاخص تحمل (TOL)، ميانگين هندسي عملكرد (GMP)، شاخص ميانگين توليد (MP)، شاخص ميانگين هارمونيك (HM)، شاخص عملكرد (YI)، شاخص تنش نسبي (RDI) و شاخص پايداري عملكرد (YSI) محاسبه شدند.يافته‌ها: نتايج نشان داد كه شاخص‌هاي STI، GMP، HM وMP همبستگي مثبت و بالايي با عملكرد در شرايط بدون تنش و تنش داشتند و ژنوتيپ‌هاي با مقادير عددي بزرگ براي اين شاخص‌ها، عملكرد بالايي در شرايط تنش و عدم تنش داشتند (گروه A فرناندز) كه شامل ژنوتيپ‌هاي 51، 12، 24، 85، 6، 120، 47، 94 (بهار)، 72، 114، 91، 131، 16 و 127 بودند. با استفاده از تجزيه به مولفه‌هاي اصلي، شاخص‌هاي تحمل به دو مؤلفه تبديل شدند كه 90.79 درصد از واريانس كل را توجيه كردند. مولفه‌ي اول كه 60.64 درصد از واريانس كل را توجيه كرد با عملكرد در شرايط تنش و بدون تنش به ترتيب همبستگي برابر با 0.75 و 0.86 داشت. مولفه‌ي دوم كه 30.14 درصد از واريانس كل را توجيه كرد با عملكرد در شرايط تنش و بدون تنش به ترتيب همبستگي برابر با 0.66 و 0.5- نشان داد. بر اساس پلات دوبعدي حاصل از تجزيه به مولفه‌هاي اصلي، تنوع ژنتيكي قابل ملاحظه‌اي در ميان ژنوتيپ‌هاي مورد مطالعه مشاهده شد.نتيجه گيري: بر اساس نتايج، ژنوتيپ‌هايي كه در شرايط بدون تنش عملكرد بالايي دارند الزاماً عملكرد بالايي در شرايط تنش نخواهند داشت. بنابراين جهت انتخاب ژنوتيپ‌هاي با عملكرد بالا در شرايط تنش مي‌بايستي انتخاب ارقام را در همان شرايط تنش انجام داد. به عنوان نتيجه گيري مي‌توان بيان كرد كه ژنوتيپ‌هاي شناسايي شده با استفاده از شاخص‌هاي HM، GMP و MP براي كشت در مناطقي كه تنش وجود ندارد اما احتمال وقوع تنش گرما در برخي سال‌ها مي‌باشد توصيه مي‌گردند. همچنين، ژنوتيپ‌هاي شناسايي شده با استفاده از شاخص‌هاي YSI و RDI براي كشت در مناطق با تنش شديد گرمايي انتهاي فصل توصيه مي‌شوند. بر اين اساس، از ژنوتيپ‌هاي مقاوم به تنش در گروه A و يا C فرناندز مي‌توان به عنوان منابع ژرم پلاسم داراي ژن‌هاي تحمل به تنش گرما در برنامه‌هاي اصلاحي استفاده كرد. همچنين به منظور مكان‌يابي ژن‌هاي تحمل به تنش گرما مي‌توان از تلاقي ژنوتيپ‌هاي واقع در گروه B فرناندز با ژنوتيپ‌هاي قرار گرفته در گروه A و يا C فرناندز استفاده كرد.