سير تكامل حوزه‌ علميه قم در تاريخ معاصر ايران

حوزه‌ علميه قم، يك نهاد علمي ـ فرهنگي و اجتماعي تأثيرگذار در تاريخ معاصر ايران است و همچون هر جامعه يا نهاد اجتماعي ديگري كه از سير حركت آن (تكاملي يا انحطاطي) بحث مي‌شود، مي‌تواند اميدآفرين و اعتمادبخش يا غير آن باشد. بنابراين، پاسخ به اين سؤال مهم است كه «سير حركت تكاملي حوزه‌ علميه در قم چگونه بوده است؟» با هدف پاسخ‌گويي به سؤال مذكور، مفاهيم و بنيادهاي نظري، ديدگاه‌هاي انديشمندان اجتماعي و فلاسفه تاريخ درباره حركت تاريخ و شاخص‌هاي تكامل بررسي گرديده است. با بهره‌گيري از نظريه انديشمندان مسلمان، به‌ويژه شهيد مطهري و آيت‌‌الله مصباح يزدي، مبنايي نظري براي پاسخ به سؤال مذكور تدارك شده است. مطابق اين نظريه، تكامل در هر جامعه يا نهاد اجتماعي (اعتباري يا حقيقي) ناشي از فعليت يافتن استعدادها و ظرفيت‌هاي بالقوه آن جامعه يا نهاد در يك دوره از تاريخ يا سرتاسر تاريخ است. بررسي سير حركت حوزه‌ علميه قم نشان مي‌دهد اين حوزه روند تكامل چهار مرحله‌اي را پشت سر گذاشته است: مرحله تأسيس فرهنگي، مرحله اجتماعي شدن، مرحله سياسي شدن و مرحله تمدني. سير تكاملي حوزه در يك بررسي تجربي حاكي از عناصر فرهنگي و ظرفيت‌هاي بالقوه‌اي است كه امكان حركت حوزه‌ علميه قم را در مسير تكاملي فراهم آورده است. اين ظرفيت‌ها يا شاخص‌ها عبارتند از: توحيدگرايي، عقلانيت، شهادت، انتظار، بصيرت و آگاهي، سياست و ولايت كه با تجربه تاريخي از سير حركت تكاملي حوزه برداشت مي‌شوند، هرچند به صورت انتزاعي نيز از آموزه‌هاي حوزوي قابل اثبات هستند.