علت‌شناسي تطور زماني ادلۀ فقيهان امامي درباره شهادت ثالثه

افزودن شهادت ثالثه(اشهد انّ علياً ولي‌الله) به اذان و اقامه از قرون ابتدايي در ميان فقيهان اماميه مطرح بوده است، اما سؤال مهم اينكه چگونه شهادت ثالثه با وجود انضباط شديد در روش فقهي متأثر از جامعه دچار تحول از منع تا الزام شده است؟ پاسخ به اين سؤال حاوي نكات روش شناختي در فقه و نيز نشان دهندۀ چگونگي اثرگذاري جامعه بر استنباط است. در اين مقاله ديدگاه‌هاي فقيهان اماميه به روش توصيفي و با مراجعه به منابع فقهي از دورۀ اصحاب ائمه(ع) تا دوران معاصر دربارۀ شهادت ثالثه در اذان و اقامه جمع آوري شده است. در حين بررسي ديدگاه هاي فقهي در چهار دوره زماني راويان شيعه، شيخ صدوق تا قرن دهم، قرن يازدهم و دوازدهم و قرن سيزدهم تا عصر حاضر، ادله و روش هاي فقهي ايشان مورد توجه و تحليل قرار گرفته است. علاوه بر مستندات فتاوا، شرايط اجتماعي هر دوره نيز بررسي و اثر آن بر فتوا نشان داده شده است. در نتيجه اين پژوهش، روشن مي شود كه فقه چكونه در طول زمان تكامل يافته و چطور از واقعيت هاي اجتماعي تأثير مي پذيرد؛ نيز اگر تأثيرپذيري فقه از جامعه به صورت دقت بيشتر در اجتهاد و كشف دلايل دقيق تر براي پاسخ به موضوعات مورد نياز جامعه باشد، اين تحول‌ها با انضباط روشي در استنباط تعارض ندارد. اتقان روش فقهي، محصول نهايي اين تطور را ترجيح گفتن شهادت ثالثه با اين قيد تكميلي كرده است كه نبايد در نگاه عرف جزو فصول اذان محسوب شود. اين قيد تكميلي برآمده از قواعد كلي فقه و بدون تأثيرپذيري از جامعه است.