امكان‌سنجي توسعه كشت برنج هوازي در استان گلستان (مطالعه موردي: شهرستان آق‌قلا)

سابقه و هدف: استان گلستان يكي از 8 استان در معرض خشك سالي است. به همين دليل، چند سال اخير كشت برنج در استان گلستان ممنوع اعلام شده است. از سوي ديگر، در سال‌هاي اخير تمايل به كشت برنج به دليل مزيت اقتصادي بيشتر اين محصول نسبت ساير محصولات رقيب از جمله سويا، در اين استان افزايش يافته است. بنابراين تغيير شيوه زراعت برنج از غرقابي به هوازي مي‌تواند در حفظ و پايداري توليد برنج در كشور از جمله در استان گلستان موثر باشد. به نظر مي‌رسد كه اولين گام جهت توسعه زراعت برنج هوازي، ارزيابي متغييرهاي محيطي و توان سرزمين جهت تامين نياز‌هاي زراعي اين نوع سامانه كشت مي‌باشد. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب در كشور از جمله استان گلستان، ﻣﻌﺮﻓﯽ سامانه‌هاي زراعي ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﻣﺼﺮف آب را ﮐـﺎﻫﺶ دﻫـﺪ، حايز اهميت است. ﮐﺸﺖ ﺑﺮﻧﺞ هوازي ﯾﮑـﯽ از اﯾـﻦ سامانه‌هاﺳـﺖ. اين پژوهش با هدف استعدادسنجي بخشي از اراضي استان گلستان(شهرستان آق‌قلا) جهت كشت برنج هوازي، با استفاده از ارزيابي عوامل محيطي و تحليل‌هاي مكاني در سال 1398 انجام شد. مواد و روش‌ها: اين تحقيق در سال 1398 در دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان انجام شد. ابتدا نيازهاي زراعي بوم شناختي يك سامانه كشت برنج هوازي با استفاده از منابع علمي و مراجعه به مزارع الگويي تعيين گرديد. سپس براساس آن، نقشه‌هاي موضوعي اقليمي، توپوگرافي، خاك و منابع آب مورد نياز در محيط نرم‌افزار ArcGIS تهيه شدند. اين نقشه‌هاي موضوعي عبارت بودند از درصد شيب، ارتفاع از سطح دريا، بافت خاك، ماده آلي، EC خاك، pH خاك، بارش سالانه، وقوع بارش‌هاي ناگهاني در زمان كاشت (ماه‌هاي خرداد و تير)، دماي متوسط سالانه، دماي بيشينه سالانه، دماي كمينه سالانه، مجموع ساعت آفتابي، رطوبت نسبي، نزديكي به رودخانه، pH منابع آبي سطحي، SAR منابع آبي سطحي، EC منابع آبي سطحي، وضعيت منابع آبي سطحي، دماي منابع آبي زيرزميني، ميزان SAR منابع آبي زيرزميني، pH منابع آبي زيرزميني، EC منابع آبي زيرزميني و وضعيت منابع آب زيرزميني در محيط نرم‌افزار ArcGIS نسخه 10/3 تهيه شد. در ادامه، براساس منطق بولين و مدل محدوديت ساده (SLM)، لايه‌ها روي‌هم‌گذاري شدند. در انتها نقشه پتانسيل توسعه كشت برنج هوازي براي زمين‌هاي كشاورزي شهرستان آق‌قلا تهيه و به‌صورت كيفي طبقه‌بندي گرديد. يافته‌ها: نتايج نشان داد كه تنها زمين‌هاي جنوبي شهرستان آق‌قلا (21003/63 هكتار)، مناسب براي توسعه برنج هوازي است. براساس نقشه استعدادسنجي، از سمت جنوب به شمال از درجه قابليت سرزمين كاسته شد. در اين ارزيابي، بيش ترين مساحت پهنه‌هاي طبقه‌بندي شده (36965/61 هكتار) به پهنه ضعيف (S3) اختصاص يافت. نتايج حاصل از تطابق زمين‌هاي كشاورزي شهرستان آق‌قلا با نيازهاي زراعي و محيطي سامانه برنج هوازي نشان داد كه 26/73 درصد از اراضي كنوني، مناطق نامناسبي جهت توسعه كشت برنج هوازي مي‌باشد. اين مناطق با درجه NS در بخش‌هاي شمالي شهرستان از غرب به شرق كشيده شده است و در محدود آبخوان اترك قرار دارد. همچنين نتايج حاصل از استعدادسنجي بر اساس منطق بولين نشان داد كه 5/38 درصد از محدوده مورد مطالعه جهت كشت برنج به‌صورت هوازي مستعد است و 94/62 درصد نامناسب (NS) مي‌باشد. نتيجه‌گيري: بطوركلي عوامل محدودكننده در پهنه NS هر دو مدل مورد مطالعه عبارت بودند از: ميزان بارش سالانه زير 300 ميلي‌متر، شوري خاك بيش تر از 7 دسي زيمنس بر متر، درصد كم ماده آلي، EC منابع آبي سطحي، وضعيت نامناسب منابع آبي سطحي و زيرزميني، شوري منابع آب سطحي، SAR بالاي 12 و pH نامناسب منابع آبي.