تپه چاي خوي، شواهد جديدي از دوران مس و سنگ در شمال‌غرب درياچه اروميه؛ برهمكنش هاي منطقه‌اي و فرامنطقه اي با حوزه درياچه اروميه، منطقه قفقاز و شرق آناتولي

تپه چاي، تپه‌ي كوچكي به ارتفاع 1 متر از سطح زمين‌هاي اطراف است كه در 10 كيلومتري جنوب‌شرقي خوي واقع شده است. اولين فصل كاوش در اين محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعيين عرصه و تدوين نقشه گستردگي محوطه و نيز به منظور ارائه يك لايه‌نگاري دقيق از معماري، لايه‌ها و مواد فرهنگي به‌دست آمده از دوره‌هاي مختلف صورت گرفت. وضعيت گاهنگاري منطقه در دوران مس و سنگ و مفرغ و ارتباط و برهمكنش جوامع دشت خوي با مناطق همجوار از يك سو و چگونگي استفاده و استحصال مواد خام مانند ابسيدين و نمك و نيز منشايابي ابسيدين‌هاي محوطه از سوي ديگر از جمله سوالات اساسي اين كاوش است. در اين راستا تعداد 9 گمانه جهت تعيين عرصه و حريم محوطه، مورد كاوش قرار گرفت كه از اين تعداد، 3 گمانه بر روي عرصه بوده و مابقي خارج از محدوده بودند و بر اساس آن وسعت حقيقي تپه 7468 مترمربع بوده و خط عرصه و حريم پيشنهادي آن بر روي نقشه ترسيم گرديد. گمانه لايه‌نگاري (گمانه 10) نيز در جبهه جنوب‌غربي تپه تا عمق 8 متري از نقطه مبناي گمانه مورد كاوش قرار گرفت و در مجموع، 40/7 متر از بقاياي معماري و لايه‌هاي فرهنگي در آن شناسايي گرديد كه با توجه به گونه‌شناسي سفال‌هاي به‌دست آمده و مقايسه آنها با ديگر محوطه‌هاي حوزه شمال‌غرب ايران، با يك تاريخ‌گذاري نسبي، مي‌توان 4 دوره استقراري متعلق به دوره مس و سنگ قديم (فرهنگ دالما) (تپه چاي I)، مس و سنگ جديد 1 (فرهنگ پيزدلي) (تپه چاي II)، مس و سنگ جديد 2 (فرهنگ سفال‌هاي كاه‌رو) (تپه چاي III) و مس و سنگ جديد 3 (فرهنگ سفال‌هاي با تمپر كاه و شياري و منقل‌هاي سوراخدار) و كورا – ارس I  (تپه چاي IV) را براي توالي استقراري اين محوطه در نظر گرفت. در طي كاوش هيچ‌گونه وقفه فرهنگي بين آثار دوران مس و سنگ جديد و مفرغ قديم مشاهده نشد و شواهد بيانگر يك تداوم و گذار بين اين دو دوره است و احتمالاً اقوام كورا- ارسي همانند كول تپه هاديشهر از درون بافت اقوام مس و سنگ جديد تپه چاي بيرون آمده‌اند. بنابراين با توجه به نتايج كاوش تپه چاي و هم‌چنين كاوش‌هاي كول تپه هاديشهر، تپه دوزداغي خوي، تپه گيجلر و گوي تپه، شايد بتوان شمال‌غرب ايران را به‌عنوان يكي از كانون‌هاي مركزي شكل‌گيري فرهنگ كورا- ارس يا مفرغ قديم معرفي كرد. هم‌چنين شواهد برجاي مانده ازكاوش، يك كاركرد مبادلاتي تجاري با مناطق هم‌جوار مخصوصاً تجارت ابسيدين و نمك در دوران پيش از تاريخ براي تپه چاي را پيشنهاد مي‌دهد.