كاركرد و جايگاه شيخ‌الإسلامي در دوره قاجار با تكّيه براسناد

منصب شيخ الاسلام براي نخستين بار در اواخر قرن چهارم هجري و در خراسان به كار گرفته شد. در دوره‌هاي بعد اين منصب تداوم يافت، امّا اوج شهرت و اقتدار آن در دوره صفويه بود كه بالاترين مقام ديني را داشت. علاوه بر مركز حكومت، درساير شهرهاي مهم هم منصب شيخ الاسلام به عنوان بالاترين مقام مذهبي وجود داشت. هر چند اين منصب در دوره هاي زنديه و افشاريه اهميت و جايگاه سابق خود را از دست داد، ولي با روي كارآمدن قاجاريه بار ديگر اهميت يافت و نقش مهمي را در حكومت و همچنين اجتماع ايفا نمود. نقش و جايگاه منصب شيخ الاسلام در ساختار حكومت قاجار و همچنين جايگاه و كاركرد آن در اجتماع به عنوان ابهام و مسأله اين پژوهش قلمداد شده است. پژوهش پيش رو بر آن است تا با روشي توصيفي- تبييني و با استفاده از اسناد منتشر نشده همچون فرمان‌ها، ملفوفه‌فرمان و ... به سوال پژهش پاسخ دهد. موضوع اين پژوهش از جمله موضوعات نو و بديعي است كه تا كنون كمتر بدان پرداخته شده و تلاش شده است تا با بهره گيري از اسناد، شناختي بي واسطه و مستقيم از لقب و منصب شيخ الاسلامي، كه روزگاري نه چندان دور از جمله جايگاههاي تعيين كننده در سلسله مراتب اجتماعي و ديني ايران به شمار مي آمد، به دست داده شود. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي دهد كه پادشاه از ميان روحانيون با نفوذ ايالتي و ولايتي، شخصي را به عنوان شيخ الإسلام منصوب ميكرد تا به عنوان رئيس محكمه قضايي، به رفع دعاوي خصوصي و عمومي بين اشخاص و امور شرعي مردم بپردازد. اين منصب تا صدر مشروطه به عنوان يكي از مناصب مهم و برجسته اين دوره، نقش و كاركرد اساسي در عرصه هاي گوناگون، از جمله در نظام قضايي و زندگي اجتماعي مردم ايران داشت.