نظميه و احتسابيه در زمان رياست محمدكريم‌خان مختارالسلطنه

معرفي و بررسي مناصب و مقامات اداري و سير تحول و تكامل آنها از مهم‌ترين وجوه پژوهش درباره تشكيلات اداري ايران به حساب مي‌آيد. نظميه و احتسابيه دو نهاد انتظامي و اجتماعي بودند كه در دوره قاجار بر اساس ضرورت‌هاي جامعه از شكل ساختار سنتي كه قرن‌ها بر ايران حاكم بود، خارج شدند. اين مشاغل گاهي به صورت جدا و گاهي توأمان توسط يك نفر اداره مي‌شد. مختارالسلطنه يكي از صاحب‌منصبان نظامي بود كه رياست نظميه و احتسابيه در دوره مظفرالدين شاه قاجار بر عهده او گذاشته شد. هدف اين تحقيق بررسي عملكرد مختارالسطنه به عنوان يكي از روساي پليس تاريخ ايران است كه كمتر مورد مطالعه بوده است. پژوهش حاضر با بهره‌گيري از اسناد و منابع كتابخانه‌اي و آرشيوي تهيه شده است. سؤال تحقيق عبارت است از اينكه مختارالسلطنه در زمان رياست بر نظميه و احتسابيه چه عملكردي از خود نشان داد و اين عملكرد تا چه ميزان موفقيت‌آميز و سازنده بود؟ يافته‌هاي تحقيق نشان داد ساختار نظميه و احتسابيه با رياست مختارالسلطنه دچار تغييراتي در ساختار و عملكرد شد و نفوذ و اهميت خود را در اجراي وظايف امنيتي و امور شهري در جامعه شهري گسترش داد. در زماني كه انديشه‌هاي روشنگري پيشرفت، قانون و عدالت در آثار قلمي و فكري معدود روشنفكران و در حوزه مباني نظري طرح مي‌گرديد، اين صاحب‌منصب نظامي با اقدامات نوگرايانه خويش در جامعه سنتي گام‌هاي ابتدايي را در حوزه عمل برداشت و بعدها اقدامات او الگويي شد براي مشروطه‌خواهان تا در تحرير قانون بلديه از آن استفاده نمايند. او در زمينه امور امنيتي و وظايف شهري توانست تا حدودي احساس و آگاهي نسبت به مسئوليت شهروندي را بين مردم به وجود آورد.