شواهد 60 واژه گويشي خراسان بزرگ در پنج متن كهن فارسي

هدف اين مقاله، رديابي واژه هاي گويشي خراسان بزرگ در چند متن كهن فارسي است تا نشان دهد كاربرد آن‌ها تا به امروز در گفتار مردم اين سامان جاري است، اما در فارسي معيار وجود نداشته‌اند يا به فراموشي سپرده شده اند. شناخت اين واژه ها در گويش هاي خراساني، مسئله‌ درك برخي از متون كهن فارسي دري را برطرف مي سازد. متون مورد نظر عبارت اند از رساله‌ داروشناسي الابنيه عن حقايق الادويه (اواخر سده‌ سوم)، تاريخ بيهقي (سده‌ چهارم هجري)، تفسير عرفاني كشف الاسرار و عدّه الابرار (سده‌ پنجم هجري)، متن عرفاني طبقات الصوفيه (سده‌ پنجم هجري) و ارشادالزراعه در كشاورزي (اوايل سده‌ دهم هجري). فارسي در استان هاي سه گانه‌ خراسان به گويش هاي چندي تكلم مي شود كه برخي داراي اختصاصات واژگاني و بعضاً دستوري ويژه‌اي مي‌باشند و از گونه معيار دورتر هستند. زبان فارسي در بخش هاي وسيعي از نقاط مركزي و جنوبي خراسان بنا به سوابق تاريخي و به دليل دوري از مركز و يا واقع‌شدن در جوار بيابان لوت، كم‌تر دچار آميختگي با ديگر زبان ها مي‌شوند  و عموماً واژه هاي فارسي اصيل خود را حفظ مي‌كنند و از گونۀ معيار كم‌تر تأثير مي‌پذيرند. از آن سو، گويش هاي مختلفي از فارسي در افغانستان متداول است كه از آن جمله مي توان به تاجيكي، هراتي، كابلي و هزارگي اشاره كرد. با وجود جدايي مناطق غربي افغانستان از خراسان در كم‌تر از دو سدۀ اخير، اشتراكات زباني و گويشي قابلي ميان مردم دو سوي مرز در نواري به طول حدوداً 500 كيلومتر برقرار است. تاكنون نقشه‌ گويشي جود ندارد كه در آن مرزهاي گويش هاي فارسي شرق ايران و غرب افغانستان مشخص شده باشد، و لذا پژوهنده لاجرم براي تكميل بررسي واژگاني خود به گويش هاي فارسي رايج در افغانستان نيز نظر داشته و در اين باره از اطلاعات گويشي دانشجويان افغاني ساكن در دانشگاه بيرجند بهره برده است. پژوهنده واژه هاي مورد نظر را كه در حاشيه‌ يك تحقيق ميداني در زمينۀ بررسي تطبيقي گويش هاي مرز شرقي ايران استخراج نموده بود، جست‌وجو كرده و ذيلاً 60 نمونه از موارد منتخب را به ترتيب حروف الفباي فارسي همراه با معناي آن به همراه درج شاهد مثال مربوط و نيز اشاره به محل كاربرد فعلي آن در شهرهاي خراسان بزرگ، مدخل كرده است.