جستاري درباره‌ منصب «عارض»ِ لشكر و درنگي در پيشينه‌ي تاريخي آن

در سازمان اداري برخي از حكومت‌هاي اسلامي «عارض» لشكر منصبي متداول بوده است. بااينكه اصطلاح يادشده واژه‌اي عربي است، در تشكيلات اداري و سازمان لشكري خلافت عباسي به كار نرفته و تنها در حكومت‌هاي ايراني برخاسته در شرق سرزمين‌هاي خلافت عباسي رواج داشته است. ازاين‌رو اين پرسش مطرح است كه آيا اين منصب از نظر سرشت و ماهيت، ويژه حكومت هاي ايراني برخاسته از دل خلافت عباسي بوده است؟ و اين فرضيه مطرح مي‌شود كه به نظر مي‌رسد «عارض» برخاسته و برگرفته از سازمان اداري روزگار فرمانروايي ساساني در ايران باستان بوده؛ گويا هم كاركردها و وظايف آن در دوره پس از اسلام، در ميان حكومت‌هاي ايراني سر برآورده در سرزمين‌هاي شرق خلافت عباسي پيوستگي يافته است. اين پژوهش با هدف روشن كردن ريشه‌هاي تاريخي اصطلاح و منصب «عارض» و به شيوه ي توصيفي و تحليلي انجام‌ شده است. بنابر يافته‌هاي پژوهش، گزارش معتبري در دست است كه نشان مي‌دهد منصب عارض دست‌كم از نمونه متداول در روزگار انوشيروان ساساني يا نمونه‌اي همانند آن برگرفته ‌شده است؛ و نيز از آغاز حكمراني صفاريان به ‌كار رفته و بدين ترتيب در دوره اسلامي پيوستگي يافته است.