درنگي بر مفهوم عشق در مجالس‌ العشّاق

بيان مسئله: مجالس‌العشّاق (تأليف 909 ق.) يكي از تذكره‌هاي مهم و كهن زبان فارسي است. تعدد دست‌نويس‌هاي آن، كه به بيش از هشتاد نسخه مي‌رسد، بيانگر ارزش و اهميت آن نزد پيشينيان است. با اين وصف، در ميان معاصران بيشتر به‌سبب محتواي نامتعارف آن و انتساب عشق مجازي به اوليا و بزرگان عرفان نقدهايي بر آن نوشته شده ‌است.روش: هدف ما در اين مقاله ارائه نظريه عشق در مجالس‌العشّاق با تمسك به رويكردي تحليلي و متن‌محور و گوشه چشمي به متغيرهاي برون‌متني خواهد بود. در كانون ادبي ـ عرفاني هراتِ قرن نهم، دو جريان مرتبط با عشق وجود داشته است؛ نخست، جرياني كه ناظر بر انحراف جنسي و انحطاط اخلاقي است و غالباً در جهان بيرون از متن جريان داشته است و ما براي ناميدن آن از استعاره جريان سياه عشق مجازي بهره مي‌بريم و ديگر جرياني كه عمدتاً در جهان متن ديده مي‌شود و ناظر بر عشق به زيبايي و صور جمال الهي است. ما براي ناميدن اين جريان از استعاره عشق مجازي سفيد بهره گرفتيم.يافته‌ها و نتايج: اين تحقيق نشان مي‌دهد نظريۀ عشقي مجالس‌العشّاق، از نوع جمال‌شناسي الهي و عشق‌ورزي به آن جمال در آينه صور زيباست؛ اما مفصل‌بندي نادرست اين جريان عشقي و آميختن آن با انحراف‌هاي جنسي كه در جهان خارج از متن متداول بوده، سبب شده است در ذهن پژوهشگران تصور نادرستي از اين كتاب ارجمند شكل بگيرد. مسئله اصلي مقاله حاضر به چالش كشيدن همين ذهنيّت‌هاي افراطي و تفريطي است.