تأملي در زيرساخت‌هاي تشبيهي سه‌گانه انواع «مَثَل»

بحث مربوط به پديده‌‌اي به نام «مَثَل»، بحثي قديمي و گسترده است و مرور منابع بلاغي و فرهنگ‌هاي امثال نشان مي‌‌دهد كه بلاغت‌نويسان و نيز فرهنگ‌نويسان كه به جمع و تدوين مَثَل‌ها اهتمام داشته‌اند، مباحث عديده‌اي در خصوص ماهيت و ساخت مَثَل دارند، اما چون در بلاغت كلاسيك اسلامي، زبان ادبي حوزه‌‌اي خاص و مجزا از زبان عاميانه انگاشته شده و با اصطلاحاتي همچون «بلاغت»، «فصاحت» و... از زبان عاميانه تفكيك گرديده، تلاش بلاغت‌‌نويسان اسلامي و همچنين بلاغت‌نويسان معاصر در تعريف مَثَل، به سمت و سويي سوق يافته كه پديدۀ مَثَل چيزي متعلق به حوزه زبان عام دانسته شده و وجود شروطي همچون «سائر بودن» و «معناي ضمني» را در مَثَل دانستن يك عبارت لازم دانسته‌اند. نويسندگان اين پژوهش ابتدا با مرور تعاريف گذشتگان و معاصرين از اصطلاح مَثَل، انواع آن را با در نظر گرفتن زيرساخت تشبيهي، به سه دسته مَثَل «تشبيهي»، «كنايي» و «استعاري» تقسيم كرده و دستۀ چهارمي هم با عنوان «حكمت»، تشخيص داده كه زيرساخت تشبيهي ندارد و به اين نتيجه رسيده كه از لحاظ در نظر گرفتن زيرساخت تشبيهي انواع مَثَل‌ها، چيزي به نام مَثَل كه زيرساختي غير از زيرساخت تشبيه و كنايه و استعاره داشته باشد، فقط ذيل حكمت قرار دارد و شامل سه نوع سابق نمي‌شود. بررسي دو فرهنگ مجمع‌الامثال ميداني و امثال و حكم دهخدا نشان مي‌دهد بخش اعظم مدخل‌‌هاي فرهنگ‌‌هاي امثال را عبارت‌‌هايي با زيرساخت تشبيه كنايه تشكيل مي‌‌دهند و داستان‌‌هايي هم كه حول برخي از اين مدخل‌‌ها پديد آمده، در اكثر موارد حول مدخل‌‌‌‌هايي با زيرساخت تشبيه استعاره است.