سير و جايگاه قالب مثنوي در تذكره‌هاي فارسي

با همۀ اهميت قالب مثنوي، بسياري از صاحبان تذكره‌ها به اين قالب توجه خاصي نداشته‌اند و در درج ابيات آن به شدت امساك كرده‌اند، تاجايي‌كه علي‌رغم شهرت برخي شاعران در قالب مثنوي، اشعار منسوب به آنها در قوالب ديگر را ذكر اما از آوردن ابيات مثنوي‌شان صرف‌نظر كرده‌اند. هدف اين مقاله نشان ‌دادن انعكاس اين قالب در تذكره‌هاي فارسي و علل توجه ‌نكردن صاحبان تذكره به اين قالب و سير و دسته‌بندي چگونگي درج آن در برخي تذكره‌هاست. براي اين منظور بيست تذكرۀ فارسي مورد بررسي قرار گرفته است. مهم‌ترين دليل درج ‌نشدن مثنوي در تذكره بلندي آنها، تمايل ‌نداشتن نويسندگان به تلخيص و گزينش ابيات و دشواري انجام‌ دادن تلخيص، محدوديت حجم تذكره، سلطۀ قوالب ديگر بر قالب مثنوي، در دسترس ‌نبودن منظومه‌ها و امثالهم است. در تذكره‌هاي اوليه (لباب‌الالباب و تذكرةالشعرا)، اشاره‌اي به منظومه‌هاي شاعر نشده يا در صورت اشاره، از درج ابيات آن پرهيز شده است؛ از اواخر قرن نهم، به دلايلي چون اكتفا كردن به ابيات برجسته و افزايش منظومه‌ها، تنها يك يا چند بيت محدود ذكر شده و به‌مرور روند ذكر ابيات مثنوي افزايش يافته و در نهايت، صاحبان تذكره‌هاي اختصاصي و برخي تذكره‌هاي عمومي متأخر همچون مجمع‌الفصحا در آوردن ابيات مثنوي محدوديتي قائل نبوده‌اند. توجه ‌نكردن به مثنوي موجب شده علي‌رغم باقي ‌ماندن ابياتي در اين قالب از برخي شاعران در منابعي همچون فرهنگ ‌لغات، ابهاماتي درمورد آثار و صحت انتساب آنها باقي بماند يا نتوان دانست چه  موضوعي داشته يا در چه دوره‌اي از ميان رفته است و بر اين ‌اساس اين دو دسته از منابع (تذكره و منابع فرعي همچون فرهنگ لغات) مكمل و مؤيد يكديگر قرار نگرفته‌اند.