نقد و تحليل مفهوم نفس در آثار ناصرخسرو

موضوع اين پژوهش كه به روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته، نقد و تحليل ديدگاه ناصرخسرو دربارۀ مفهوم نفس و جست‌وجو در ريشه‌هاي آن است. در جهان‌شناسي ناصرخسرو، نفس سومين مرتبۀ آفرينش است كه از عقلِ كلي پديد مي‌آيد. عقل و نفس، زوجِ مذكر و مؤنث عالم روحاني به شمار مي‌آيند كه تمام مراتب مادون از آنها سرچشمه مي‌گيرد. نفس كلي با تأثيرپذيري از عقل، در جهان روحاني جد و فتح و خيال و در عالم جسماني طبيعت كلي، صورت و هيولي را پديد مي‌آورد. نفوس نباتي و حيواني در عالم فرودين، از نفس كلي سرچشمه مي‌گيرد. نفس كلي نسبت به عقل ناقص است و براي رفع نقصان خود، با ايجاد مراتب پايين‌تر چون اجرام فلكي و اركان، زمينۀ خلقت انسان را به عنوان هدف نهايي آفرينش فراهم مي‌آورد. نفس ناطقه در انسان كه جزئي از نفس كلي است با كاربست تعاليم ديني و كسب معارف، هم خود را نجات مي‌دهد و هم به رستگاري نفس كلي كمك مي‌كند. زمينه و ريشۀ آراي ناصرخسرو دربارۀ نفس، علاوه بر تعاليم اسلامي به اساطير، آموزه‌هاي حكمي و فلسفي يونان و انديشه‌هاي گنوسي و نوافلاطوني بازمي‌گردد.