بررسي رابطه زبان و قدرت در شعر «دلم براي باغچه مي‌سوزد» از فروغ فرخزاد با دو رويكرد تحليل گفتمان انتقادي و دستور نقشگرا

تحليل گفتمان انتقادي و دستور نظام‌مند نقشگرا هر دو متشكل از يك سري روش برآمده از رشته‌هايي همچون زبان‌شناسي و جامعه‌شناسي براي مطالعه‌ روابط ميان متون و مناسبات قدرتند. در رويكرد فركلافِ تگفا با مدل سه مرحله‌اي توصيف، تفسير و تبيين و در نظريه‌ نقشگرا با محورهاي سه‌گانه‌ انديشگاني، ميان فردي و متني تحت عنوان فرانقش مواجه‌‌ايم. ما در اين مقاله براي مطالعه‌ موردي كاربست همزمان ابزارهاي تحليلي دو نظريه‌ مذكور بر ادبيات فارسي، يعني استفاده از دستور نقشگرا در سطوح توصيف و تفسيرِ تگفا، شعر «دلم براي باغچه مي‌سوزد» فروغ فرخزاد را انتخاب كرديم و دو هدف كاركردي عمده را مورد توجه قرار داديم؛ نخست ارائه‌ تصويري دقيق از دو نظريه و سپس تحليل زبان‌شناختي شعر و رسيدن به پاسخ اين پرسش كه ايدئولوژي حاكم بر متن و نحوه‌ برخورد آن با ساختارهاي اجتماعي و در يك كلام گفتمان مفصل‌بندي شده در آن و ارتباط آن با مناسبات قدرت زمانه‌اش چيست. در واقع با بررسي ظواهري همچون: بسامد فرايندها، وجه، زمان و نوع فعل‌ها، ضماير، ادات تأكيد، لحن و نمادها و گردآوري آمار مورد نياز، به اين نتيجه رسيديم كه ايدئولوژي فرستنده در شكل‌گيري سازه‌هاي زباني و اين سازه‌ها در انتقال اين ايدئولوژي نقش دارند. يافته‌ها نشان داد كه شعر هم گفتمان شبه‌مدرنيته‌ حاكم بر ايران زمان خود و هم گفتمان‌هاي سنّتي و بي‌طرف، نظام سياسي استبدادي، ناسيوناليسم و مردسالاري را طرد مي‌كند و در مقابل، گفتمان‌هاي مبارزه‌ سياسي _ اجتماعي، فمنيسم و انسان‌سالاري در آن بازتوليد و مفصل‌بندي شده‌اند. لحن گوينده در مورد نگاه خوف‌آلود به دين منفي است. نمادهاي شعر كه امكان تفاسير متكثر را مي‌دهد با مناسبات دموكراتيك و مبتني بر چندصدايي رابطه‌ دو سويه دارد. بسامد نمادها، تقدّم و تأخّر آن‌ها و جنسيت انتخاب شده برايشان نيز روشنگر واقعياتي بود كه در تحليل‌ها به كمك پژوهشگران آمد.